Δύο χρόνια από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία-Η ιστορική διαστρέβλωση Πούτιν μέσα από 7 χάρτες

Στις 24 Φεβρουαρίου συμπληρώθηκαν 2 χρόνια από τη ρωσική εσιβολή στην Ουκρανία. Το Economist σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο “Μια σύντομη Ιστορία της Ρωσίας και της Ουκρανίας” επιχειρεί να καταρρίψει με 7 χάρτες τα επιχειρήματα του ρώσου προέδρου, κάνοντας λόγο για ιστορική διαστρέβλωση.

ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ:

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν δημοσίευσε ένα δοκίμιο με επιχειρήματα που θα χρησιμοποιούσε αργότερα για να δικαιολογήσει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ανέτρεξε 1.000 χρόνια πριν για να υποστηρίξει ότι οι Ρώσοι και οι Ουκρανοί είναι ένας λαός, σκληρά χωρισμένος από «εξωτερικές δυνάμεις» με «αντιρωσική» ατζέντα. Ο πόλεμος του κ. Πούτιν υποτίθεται ότι θα το διορθώσει. Υπάρχει αλήθεια στον ισχυρισμό του ότι η Ουκρανία και η Ρωσία είναι στενοί συγγενείς, όπως δείχνουν οι παρακάτω χάρτες. Αυτό που είναι ανοησία είναι ο ισχυρισμός ότι ο χωρισμός τους σε δύο χώρες είναι αποτέλεσμα κάποιας εξωτερικής πλοκής, που επιβλήθηκε στους Ουκρανούς ενάντια στις επιθυμίες τους.

Για τον κ. Πούτιν, η προέλευση της ρωσο-ουκρανικής ταυτότητας είναι το Kyivan Rus, μια συνομοσπονδία πριγκηπάτων που διήρκεσε από τα τέλη του 9ου έως τα μέσα του 13ου αιώνα (βλ. χάρτη 1). Το κέντρο της ήταν το Κίεβο, τώρα πρωτεύουσα της Ουκρανίας. Κυβερνήτες του ήταν οι Ρώσοι, Σκανδιναβοί Βίκινγκς που σταδιακά καθιέρωσαν την κυριαρχία στην περιοχή και συγχωνεύτηκαν με τοπικές σλαβικές φυλές. («Ρωσία» είναι η προέλευση της λέξης «Ρωσία».) Όσον αφορά την πολιτική και πολιτιστική παράδοση, το Kyivan Rus είναι πράγματι το λίκνο της Ρωσίας και της Ουκρανίας, καθώς και της χώρας που τώρα ονομάζεται Λευκορωσία. Ήταν ένας εκλεπτυσμένος ευρωπαϊκός πολιτισμός με ρίζες στη βυζαντινή αυτοκρατορία και την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία της.

Στα μέσα του 11ου αιώνα, ωστόσο, το Kyivan Rus άρχισε να κατακερματίζεται σε ημιαυτόνομα πριγκιπάτα (βλ. χάρτη 2). Αυτές περιελάμβαναν τη Γαλικία-Βολυνία, η οποία κάλυπτε τμήματα της σύγχρονης Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, το Νόβγκοροντ στη βορειοδυτική σύγχρονη Ρωσία και το Βλαντιμίρ-Σούζνταλ, στη δυτική Ρωσία. Το 1240 η Μογγολική αυτοκρατορία πολιόρκησε το Κίεβο, καταστρέφοντας τελικά ό,τι είχε απομείνει από την Kyivan Rus ως ενιαία οντότητα.

Όταν η μογγολική αυτοκρατορία και οι διάδοχοί της άρχισαν να παρακμάζουν τον 14ο αιώνα, οι αντίπαλες πολιτείες ξεσηκώθηκαν για να καλύψουν το κενό. Στα ανατολικά της περιοχής η δύναμη συσσωρεύτηκε τελικά στη Μόσχα, οδηγώντας στη δημιουργία του Μεγάλου Πριγκιπάτου της Μοσχοβίας. Στα δυτικά, αυτό που είχε γίνει το Βασίλειο της Πολωνίας και το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας ένωσαν τις δυνάμεις τους το 1569 για να δημιουργήσουν την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία. Το 1648 οι Κοζάκοι, άποικοι στη στέπα που συγχωνεύτηκαν σε πειθαρχημένες στρατιωτικές μονάδες, ηγήθηκαν μιας εξέγερσης ενάντια στην κοινοπολιτεία.

Αυτό οδήγησε στο σχηματισμό του δικού τους κράτους, του Hetmanate (βλ. χάρτη 3). Πολλοί Ουκρανοί ανατρέχουν στο Hetmanate ως την προέλευση της ταυτότητάς τους ως ανεξάρτητου κράτους. Πράγματι, τα αρχικά εδάφη των Κοζάκων ονομάζονταν συχνά «Ουκρανία», μια σλαβική λέξη που σημαίνει «συνοριακή χώρα». Οι πρώτοι Κοζάκοι πολεμιστές ασκούσαν μια περιορισμένη μορφή δημοκρατίας, σε αντίθεση με το αυταρχικό καθεστώς της Μοσχοβίας. Το ότι το Χετμανάτο προέκυψε ως πράξη αντίστασης σε μεγαλύτερες γειτονικές δυνάμεις είναι μια ιστορία που έχει απήχηση στους Ουκρανούς σήμερα. Τον 19ο αιώνα, η λαϊκή μνήμη του κράτους των Κοζάκων βοήθησε να εμπνεύσει τη γέννηση μιας αναγνωρίσιμης μορφής πολιτιστικού εθνικισμού της Ουκρανίας.

Όμως το κράτος των Κοζάκων πέρασε δύσκολα. Το 1654, απειλούμενοι από τους Πολωνούς καθώς και από τους Οθωμανούς στα νότια, οι Κοζάκοι ηγέτες ορκίστηκαν πίστη στον τσάρο της Μοσχοβίας. Λίγες δεκαετίες αργότερα, διανοούμενοι στο Κίεβο έγραψαν αυτό που πιστεύεται ότι είναι ένα από τα παλαιότερα κείμενα που σκιαγραφούν τη βάση ενός «σλαβορωσικού» έθνους. Ήλπιζαν να πείσουν τον τσάρο να τους υπερασπιστεί, όχι μόνο λόγω της κοινής ιστορίας και της ορθόδοξης θρησκείας τους, αλλά και στο όνομα της εθνοεθνικής ενότητας.

Στα τέλη του 17ου αιώνα η επικράτεια του Χετμανάτου είχε χωριστεί στα δύο: η Μοσχοβία πήρε τον έλεγχο της ανατολικής όχθης του ποταμού Δνείπερου, η Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία κατέλαβε τη Δύση. Το 1708 ο Ιβάν Μαζέπα, ένας ηγέτης των Κοζάκων, ηγήθηκε μιας αποτυχημένης εξέγερσης εναντίον του Τσάρου Πέτρου του Μεγάλου. (Η Ρωσία θεωρεί τον Μαζέπα ως προδότη· στην Ουκρανία είναι ήρωας.) Ο Πέτρος έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρωσίας το 1721.

Στα τέλη του 18ου αιώνα η ρωσική αυτοκρατορία διέλυσε την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία, με τη βοήθεια της Αυστρίας και της Πρωσίας. Οι Ρώσοι κατέλαβαν επίσης εδάφη στη σημερινή νότια Ουκρανία από τους Οθωμανούς. Αυτό περιελάμβανε την Κριμαία, που προσαρτήθηκε στη Ρωσία από τη Μεγάλη Αικατερίνη το 1783. Αυτή επέβλεψε την τελική διάλυση του Χετμανάτου των Κοζάκων. Την παραμονή του πρώτου παγκοσμίου πολέμου η ρωσική αυτοκρατορία εκτεινόταν από τη Θάλασσα της Ιαπωνίας έως τη Βαλτική (βλ. χάρτη 4).

Το 1917, αποδυναμωμένη από τον πόλεμο, η Ρωσία γνώρισε δύο επαναστάσεις. Ο πρώτος ανέτρεψε τη δυναστεία των Ρομανόφ. Το δεύτερο ήταν η κατάληψη της εξουσίας από τον Βλαντιμίρ Λένιν και τους Μπολσεβίκους του. Αξιωματούχοι στο Κίεβο ίδρυσαν τη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουκρανίας (upr), ένα κράτος σε ένωση με τη Ρωσία. Τον Ιανουάριο του 1918 το upr κήρυξε την ανεξαρτησία του. Τελικά ο Λένιν πήρε το upr με το ζόρι. Αλλά η δύναμη της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας τον ανάγκασε να δημιουργήσει μια σοσιαλιστική ουκρανική δημοκρατία και να επιτρέψει τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας. Το 1922 η Ουκρανία έγινε ένα από τα τέσσερα ιδρυτικά μέλη της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ)—ή Σοβιετικής Ένωσης.

Το έδαφος της Ουκρανίας επεκτάθηκε κατά τη Σοβιετική περίοδο. Σύμφωνα με το σύμφωνο μη επίθεσης της Σοβιετικής Ένωσης με τη Ναζιστική Γερμανία, που υπογράφηκε το 1939, οι δύο χώρες κατέκαψαν την Ανατολική Ευρώπη. Στις συγκρούσεις που ακολούθησαν, όσα ήταν τμήματα της Πολωνίας που εποικίστηκαν από Ουκρανούς προστέθηκαν στη Σοβιετική Ουκρανία. Το 1954 η Σοβιετική Ένωση μετέφερε τη διοίκηση της Κριμαίας από τη Σοβιετική Ρωσία στην Ουκρανία.

Αλλά και η Ουκρανία βίωσε μεγάλα βάσανα. Στη δεκαετία του 1930, η πολιτική του Josef Stalin για αναγκαστική κολεκτιβοποίηση της γεωργίας οδήγησε σε λιμό, γνωστό στην Ουκρανία ως Holodomor, που σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους. Στα μέσα του 20ου αιώνα η Ουκρανία βρέθηκε μέρος αυτού που ο Τίμοθι Σνάιντερ, ένας ιστορικός στο Γέιλ, ονόμασε αργότερα «χώρες αίματος»: περιοχή στην οποία ο Χίτλερ και ο Στάλιν, αν και εχθροί, επέτρεψαν ο ένας στα εγκλήματα του άλλου κατά των ντόπιων. Η συνεργασία μεταξύ ορισμένων Ουκρανών εθνικιστών και των Ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου προβάλλεται από τον κ. Πούτιν ως απόδειξη για τον ισχυρισμό του ότι η σημερινή Ουκρανία διοικείται από φασίστες. Το 1986, στις μέρες του θανάτου της Σοβιετικής Ένωσης, το χειρότερο πυρηνικό ατύχημα στον κόσμο συνέβη στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας. Η ζημιά και η συγκάλυψη που ακολούθησε, αύξησαν την οργή των Ουκρανών προς το Κρεμλίνο.

Τη δεκαετία του 1980, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος Σοβιετικός ηγέτης, ξεκίνησε να μεταρρυθμίσει τη Σοβιετική Ένωση μέσω διαφάνειας και μεταρρύθμισης – γκλάσνοστ και περεστρόικα. Αλλά οι Ανατολικοευρωπαίοι, που υπόκεινται στον σοβιετικό έλεγχο μέσω του πλαισίου του Συμφώνου της Βαρσοβίας, βρήκαν την ευκαιρία να απαιτήσουν την ελευθερία τους. Το 1991 η ίδια η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε, φέρνοντας την ανεξαρτησία στις 15 δημοκρατίες που την απαρτίζουν (βλ. χάρτη 6). Ο κ. Πούτιν χαρακτήρισε αυτή τη μεγαλύτερη γεωπολιτική τραγωδία του 20ού αιώνα.

Η Ουκρανία έγινε ξαφνικά το σπίτι του τρίτου μεγαλύτερου πυρηνικού οπλοστασίου στον κόσμο. Το 1994 συμφώνησε να αποπυρηνικοποιηθεί με αντάλλαγμα διαβεβαιώσεις ασφαλείας από την Αμερική, τη Βρετανία και τη Ρωσική Ομοσπονδία. (Η Ουκρανία χρησιμοποίησε αυτή τη συμφωνία, γνωστή ως μνημόνιο της Βουδαπέστης, για να ζητήσει από την Αμερική και τη Βρετανία βοήθεια την παραμονή της εισβολής της Ρωσίας το 2022.)

Το 2004-05 η «Πορτοκαλί επανάσταση» ανέδειξε τις δημοκρατικές φιλοδοξίες της Ουκρανίας. Χιλιάδες διαδήλωσαν ενάντια στις νοθευμένες προεδρικές εκλογές που έδωσαν τη νίκη σε έναν φιλορώσο υποψήφιο. Η δημοκρατική αποφασιστικότητα της Ουκρανίας ήταν ακόμη πιο ορατή κατά τη διάρκεια της «επανάστασης του Μαϊντάν» το 2013-14. Αυτή ήταν μια αντίδραση στην άρνηση του Βίκτορ Γιανουκόβιτς, του προέδρου της Ουκρανίας, ο οποίος ήταν φιλικός με τη Ρωσία, να υπογράψει μια συμφωνία σύνδεσης (μια εκτεταμένη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου) με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Χιλιάδες Ουκρανοί βγήκαν στους δρόμους. Ο κ. Γιανουκόβιτς κατέφυγε στη Ρωσία. Η νέα κυβέρνηση της Ουκρανίας υπέγραψε τη συμφωνία, εξοργίζοντας τον κ. Πούτιν. Η απάντησή του στο Μαϊντάν σηματοδότησε τις πρώτες στρατιωτικές εισβολές της Ρωσίας στην ανεξάρτητη Ουκρανία. Το 2014 το Κρεμλίνο προσάρτησε παράνομα την Κριμαία και έστειλε στρατεύματα στο Ντονμπάς, μια κυρίως ρωσόφωνη περιοχή στην ανατολική Ουκρανία (βλ. χάρτη 7). Οι αυτονομιστές πληρεξούσιοι της Ρωσίας – με επικεφαλής τους Ρώσους αξιωματικούς των πληροφοριών – ανακήρυξαν «λαϊκές δημοκρατίες» στο Ντόνετσκ και το Λουχάνσκ. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 2021, λίγο πριν από την πλήρη εισβολή της Ρωσίας τον Φεβρουάριο του 2022, η σύγκρουση είχε σκοτώσει περισσότερους από 14.000 ανθρώπους. Ο πόλεμος συνεχίζεται.