Αναλύοντας αριστοτελικά τον φόβο…. Το αληθινό θάρρος δεν σημαίνει αφοβία

Ένα μπρούτζινο άγαλμα ύψους τέσσερα πόδια, η Fearless Girl της Kristen Visbal, στέκεται με αποφασιστικό βλέμμα μπροστά από το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Το άγαλμα, που αρχικά τοποθετήθηκε απέναντι από τον Charging Bull του Arturo Di Modica στη χρηματοοικονομική συνοικία της Νέας Υόρκης, συμβολίζει την αφοβία. Ο θαυμασμός για την αφοβία διαπερνά τον αθλητισμό, τον ακτιβισμό και ακόμη και τις διαφημιστικές καμπάνιες που μας παροτρύνουν να «είμαστε ατρόμητοι». Η κοινωνία ταυτίζει συχνά την αφοβία με την αρετή του θάρρους, όπως διατύπωσε ο Ralph Waldo Emerson, χαρακτηρίζοντας το θάρρος ως «την τέλεια βούληση που δεν κλονίζεται από κανέναν τρόμο».

Ωστόσο, μπορεί κανείς να αντιτείνει ότι αυτό που κάνει το θάρρος αξιοθαύμαστο δεν είναι η απουσία φόβου, αλλά η ικανότητα να δρούμε παρά τον φόβο μας. Οι πυροσβέστες που ρισκάρουν τη ζωή τους για να σώσουν άλλους αποκαλούνται «θαρραλέοι» όχι επειδή δεν φοβούνται τον κίνδυνο, αλλά επειδή προχωρούν παρά τον φόβο τους. Άρα γεννάται το ερώτημα: είναι το θάρρος ζήτημα αφοβίας ή σωστής διαχείρισης του φόβου;

Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης ασχολήθηκε με αυτό το δίλημμα διερευνώντας την αρετή του θάρρους. Στα «Ηθικά Ευδήμια» αναφέρει αρχικά ότι ο γενναίος είναι «αφόβος» (άφοβος). Στη συνέχεια όμως εξετάζει την άποψη ότι αν οι γενναίοι αντιμετωπίζουν πράγματα που φοβίζουν τους άλλους, αλλά οι ίδιοι δεν τα βρίσκουν τρομακτικά, «δεν υπάρχει τίποτα αξιοσέβαστο σε αυτό». Για να κατανοήσουμε πώς ο Αριστοτέλης ισορρόπησε ανάμεσα στις δύο θέσεις, αξίζει να εξετάσουμε τη θεωρία του για τις αρετές και τα συναισθήματα.

Στα «Ηθικά Νικομάχεια», το πιο γνωστό έργο του για την καλή ζωή, ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι οι ηθικές αρετές είναι καταστάσεις χαρακτήρα που αποκτώνται με τη συνήθεια και μας ωθούν να αισθανόμαστε και να δρούμε με άριστο τρόπο σε διάφορα συναισθήματα και δραστηριότητες της ζωής. Είτε πρόκειται για θυμό είτε για ευχαρίστηση, οι αρετές βοηθούν στο να αισθανόμαστε τα κατάλληλα συναισθήματα στη σωστή ένταση, τη σωστή στιγμή, προς τα σωστά αντικείμενα ή πρόσωπα και για τους σωστούς λόγους. Μπορεί να φαίνεται παράξενο αν θεωρούμε τα συναισθήματα ως ανεξέλεγκτες φυσικές αντιδράσεις. Ο Αριστοτέλης όμως πιστεύει ότι μπορούμε να μάθουμε να αισθανόμαστε σωστά μέσα από εξάσκηση.

Το θάρρος ως ενδιάμεση κατάσταση

Η αρετή του θάρρους στον Αριστοτέλη ρυθμίζει τα συναισθήματα του φόβου και της αυτοπεποίθησης. Όπως όλες οι ηθικές αρετές, βρίσκεται ανάμεσα σε δύο άκρα: την υπερβολή και την έλλειψη. Ο γενναίος βρίσκεται στη μέση μεταξύ ενός δειλού, που φοβάται υπερβολικά (και στερείται αυτοπεποίθησης), και ενός ριψοκίνδυνου, που έχει υπερβολική αυτοπεποίθηση. Σε αντίθεση με τον δειλό που μπορεί να φοβάται υπερβολικά ή λανθασμένα πράγματα, ο γενναίος φοβάται όσα πρέπει, όταν πρέπει και όσο πρέπει.

Ο Αριστοτέλης δεν θεωρεί ότι το θάρρος είναι απλώς η αντιμετώπιση κάθε τρομακτικού πράγματος ούτε ότι η δειλία είναι απλώς ο φόβος πολλών πραγμάτων. Υποστηρίζει μάλιστα πως είναι λανθασμένο να μην φοβάσαι καθόλου – για παράδειγμα, τη ντροπή. Το θάρρος αφορά συγκεκριμένο αντικείμενο φόβου: τον κίνδυνο θανάτου ή σοβαρού τραυματισμού – ιδιαίτερα δε τη γενναιότητα μπροστά σε έναν ευγενή θάνατο, όπως αυτός στον πόλεμο.

Η έμφαση στον ευγενή θάνατο ίσως μοιάζει παρωχημένη σήμερα, αλλά αναδεικνύει ένα βασικό στοιχείο της αρετής: τα κίνητρα των ενάρετων ανθρώπων. Οι ενάρετοι δρουν χάριν αυτού που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «καλόν» – το ευγενές ή ωραίο. Μπορεί κάποιος να δείχνει αφοβία στη θάλασσα ή απέναντι σε μια ασθένεια – κάτι αξιοθαύμαστο – αλλά δεν επιδεικνύει θάρρος αν δρα μόνο επειδή αυτό είναι χρήσιμο και όχι γιατί είναι καλό καθαυτό.

Θάρρος και κίνητρο: Γιατί πράττουμε;

Το αριστοτελικό θάρρος είναι πολύ πιο συγκεκριμένο από μια απλή κυριαρχία πάνω στον φόβο σε επικίνδυνες περιστάσεις. Ένας στρατιώτης που μένει στη θέση του λόγω φόβου τιμωρίας ή ντροπής δεν είναι πραγματικά γενναίος· αντίθετα, ο πραγματικά γενναίος μένει επειδή εκείνη τη στιγμή είναι καλό να το κάνει. Ο γενναίος έχει κάτι να χάσει (την ευτυχισμένη, ενάρετη ζωή του), αλλά έχει επίσης κάτι σημαντικό να κερδίσει: την πραγματοποίηση μιας καλής πράξης («καλόν»). Το ίδιο ισχύει σε σύγχρονα παραδείγματα: μια ακτιβίστρια που αγωνίζεται για πολιτικά δικαιώματα απέναντι στην καταπίεση ή ένας πυροσβέστης που σώζει ζωές με κίνδυνο της δικής του επειδή έτσι πρέπει.

Άρα τι ισχύει; Το θάρρος απαιτεί αφοβία ή σωστή διαχείριση του φόβου; Στα «Ηθικά Ευδήμια», ο Αριστοτέλης λέει πως ο γενναίος είναι «αφόβος» απέναντι σε όσα προκαλούν καθολικό τρόμο – μπορεί να νιώθει λίγο ή σπάνια φόβο και μόνο μπροστά σε μεγάλο κίνδυνο. Στα «Ηθικά Νικομάχεια», χαρακτηρίζει τον γενναίο ως «τύπο άφοβου» (άφοβος) και άφοβο (αδεής) ενώπιον ενός ευγενούς θανάτου. Ίσως λοιπόν η κατάλληλη ποσότητα φόβου είναι… καμία.

Η πολυπλοκότητα του θαρραλέου ανθρώπου

Παρόλο που οι θαρραλέοι άνθρωποι πλησιάζουν όσο γίνεται στην ανθρώπινη αφοβία, ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι φοβούνται όχι μόνο όσα υπερβαίνουν τις ανθρώπινες δυνάμεις αλλά και όσα βρίσκονται εντός αυτών. Όπως γράφει (μετάφραση Susan Sauvé Meyer):
«Οι γενναίοι θα φοβηθούν τέτοια πράγματα, αλλά με τον σωστό τρόπο· θα τα αντέξουν όπως υπαγορεύει η λογική. Σκοπός τους είναι το καλόν… Όσοι αντέχουν και φοβούνται τα σωστά πράγματα για τους σωστούς λόγους, με τον σωστό τρόπο και τη σωστή στιγμή – κι αντίστοιχα όσοι παίρνουν κουράγιο από τα σωστά πράγματα – αυτοί είναι οι πραγματικά γενναίοι.»

Αυτή η παραχώρηση είναι καίρια στη σκέψη του Αριστοτέλη: αναγνωρίζει πως οι γενναίοι όντως βιώνουν φόβο κατά την πράξη τους και δείχνει έτσι την πολυπλοκότητα της θεωρίας του. Δεν λέει απλώς ότι οι θαρραλέοι αντέχουν καλά τον φόβο τους· υποστηρίζει ότι δεν θεωρούν κάθε τρομακτικό εμπόδιο λόγο αποφυγής της ενάρετης πράξης. Αντίθετα, ο γενναίος υπακούει στη λογική και αντιμετωπίζει όσα φοβάται με τον ενδεδειγμένο τρόπο χάριν του καλού.

Ο ρόλος του φόβου στη λήψη αποφάσεων

Οι αναγνώστες συχνά δυσκολεύονται με την περιγραφή αυτή· η ιδέα πως ο θαρραλέος «αντέχει» τα τρομακτικά κάνει πολλούς να πιστεύουν ότι βιώνει εσωτερική πάλη – κάτι που ο ίδιος ο Αριστοτέλης αρνείται για τους ενάρετους ανθρώπους. Επιμένει πως «αν αντέχεις τα τρομακτικά κι αυτό σου προκαλεί χαρά – ή έστω δεν σου προκαλεί λύπη – τότε είσαι γενναίος». Για τον Αριστοτέλη ο φόβος δεν πρέπει ούτε να καταπιέζεται ούτε να οδηγεί σε εσωτερική σύγκρουση· αντίθετα, ενσωματώνεται στην πράξη μέσω της σωστής προοπτικής και αξιοποίησης προς έναν ευγενή σκοπό.

Ο φόβος μπορεί να επικεντρώσει το μυαλό στα απαραίτητα βήματα για αποφυγή κινδύνου. Για τον φιλόσοφο, το ενάρετο είδος φόβου δεν μας οδηγεί είτε στην τυφλή αποφυγή είτε στην απερίσκεπτη έκθεση στον κίνδυνο· μάλλον μας ωθεί στις κατάλληλες προφυλάξεις (όπως η χρήση πανοπλίας) κατά την επιδίωξη ενός ευγενούς στόχου. Οι γενναίοι δεν χρειάζεται να παλεύουν με μια έντονη επιθυμία φυγής από έναν ευγενή θάνατο· αντιθέτως, ο φόβος τους επισημαίνει τους κινδύνους ώστε να λάβουν συνετά μέτρα ενεργώντας όπως υπαγορεύει η λογική.

Θαρραλέοι άνθρωποι σε έναν κόσμο γεμάτο κινδύνους

Σε αντίθεση με ένα χάλκινο άγαλμα όπως η Fearless Girl, o θαρραλέος άνθρωπος στον Αριστοτέλη δεν είναι άτρωτος. Αναγνωρίζει επώδυνα πως επιλέγοντας το σωστό μπορεί να χάσει σημαντικά αγαθά – ακόμη και τη ζωή του. Αυτό που ξεχωρίζει τους γενναίους είναι πως προτιμούν το καλόν ακόμα κι αν αυτό κοστίσει άλλα αγαθά στη ζωή τους.

Ο Αριστοτέλης μας δείχνει έτσι κάτι δύσκολο αλλά αξιοθαύμαστο: έναν τρόπο διαχείρισης του φόβου ώστε η φυσική μας τάση φυγής από τον πόνο ή τη ζημία μετατρέπεται σε λογική προώθηση της αρετής. Το μάθημα αυτό αφορά όχι μόνο τα πεδία μάχης αλλά και δύσκολες αποφάσεις στην καθημερινότητα – ακόμη και στη διαφύλαξη της πολιτικής κοινότητας.

Ο ανεκπαίδευτος φόβος ωθεί συχνά τους πολίτες στην αναζήτηση ασφάλειας εις βάρος της δικαιοσύνης· γι’ αυτό τύραννοι ανέκαθεν εκμεταλλεύονται τον φόβο για να εδραιώσουν την εξουσία τους. Αν θέλουμε μια πολιτική κοινότητα ικανή για τις απαραίτητες θυσίες απέναντι στην αδικία, τότε κάποιοι πρέπει να γνωρίζουν πώς να φοβούνται σωστά.

Πηγή: psyche.co