Γιατί βλέπουμε σκιές και σχήματα στο σκοτάδι; Δεν είναι μόνο ο φόβος, υπάρχει επιστημονική εξήγηση

Το The Blair Witch Project, γυρισμένο το 1999 από τους Daniel Myrick και Eduardo Sánchez, θεωρείται μία από τις πιο εμβληματικές ταινίες τρόμου της εποχής, με προϋπολογισμό μόλις 60.000 δολάρια. Η ταινία αποτελεί μελέτη στην παράλειψη, καθώς αντί για εντυπωσιακά εφέ, βασίζεται στη σιωπή και το σκοτάδι κατά τη διάρκεια των 81 λεπτών της.

Αν τη δείτε σε μικρή οθόνη, μεγάλο μέρος της μαγείας χάνεται. Όμως, σε ένα σκοτεινό κινηματογράφο, όπως έκαναν κάποτε θεατές σε όλη την Αμερική, το αποτέλεσμα είναι τρομακτικό. Αυτό συμβαίνει επειδή ο εγκέφαλός μας συμπληρώνει τα κενά. Όταν λείπει το φως, φανταζόμαστε τα χειρότερα.

Υπάρχουν βάσιμες επιστημονικές εξηγήσεις για τον φόβο του σκοταδιού σε παιδιά και ενήλικες: τα μάτια μας πραγματικά μας «ξ+εγελούν». Ακόμη κι όταν κλείσουμε τα φώτα, διακρίνουμε αχνά χρώματα και σχήματα να κινούνται. Σε χαμηλό φωτισμό, η περιφερειακή όραση γίνεται πιο έντονη και η φαντασία μας εύκολα δημιουργεί μάγισσες, τέρατα ή άλλες απειλές που καραδοκούν στο σκοτάδι.

Το Popular Science μίλησε με τον Δρ. Scott E. Brodie, καθηγητή κλινικής οφθαλμολογίας στο Columbia University Medical Center, για την επιστήμη πίσω από το φαινόμενο της όρασης στο σκοτάδι.

Πώς ο εγκέφαλος και τα μάτια μας «δημιουργούν» εικόνες στο σκοτάδι

Είναι δελεαστικό να θεωρούμε πως όσα βλέπουμε μέσω του αμφιβληστροειδούς μας είναι η πραγματικότητα. Όπως εξηγεί ο Brodie, «νομίζουμε ότι η όρασή μας είναι πιστή — ότι βλέπουμε αυτό που υπάρχει πραγματικά». Όμως αυτό δεν ισχύει πάντα, καθώς η νευρολογία και η βιοχημεία της όρασης μπορούν να μας ξεγελάσουν.

Υπάρχει ένας απλός τρόπος να διαπιστώσουμε τα όρια του οπτικού μας συστήματος: οι οπτικές ψευδαισθήσεις. Ο Γερμανός ερευνητής Michael Bach παρουσιάζει πολλές τέτοιες ψευδαισθήσεις στην ιστοσελίδα του, όπως το χρώμα που εμφανίζεται ξαφνικά στο Benham’s Top ή τις χρωματικές μεταεικόνες στο Hinton’s Lilac Chaser.

Για ένα απλό πείραμα στο σπίτι, κλείστε τα μάτια σας και πιέστε απαλά με το δείκτη σας την άνω άκρη του οστέινου κόγχου του ματιού. Μετακινήστε την πίεση προς το μάτι και έπειτα πλάγια. Θα δείτε έναν μαύρο κύκλο με φωτεινό περίγραμμα να κινείται αντίθετα από το δάχτυλό σας.

Όπως εξηγεί ο Brodie, «αυτό είναι ένα παράδειγμα όπου βλέπετε κάτι φωτεινό χωρίς να υπάρχει φως — απλώς η μηχανική παραμόρφωση του αμφιβληστροειδούς ενεργοποιεί νευρικά κύτταρα που ο εγκέφαλος ερμηνεύει ως αυτό το κυκλικό μοτίβο».

Τι είναι τα φωσφαίνια και οι κλειστοί-οφθαλμοί ψευδαισθήσεις;

Το συγκεκριμένο φαινόμενο ονομάζεται φωσφαίνια (phosphenes), από τις ελληνικές λέξεις «φως» και «φαίνω». Τα φωσφαίνια προκαλούνται συνήθως από μηχανική πίεση ή εξωτερικά ερεθίσματα αλλά εμφανίζονται και μετά από τραυματισμό — αν έχετε δει ποτέ «αστεράκια» μετά από χτύπημα στο κεφάλι, αυτό συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Ακόμα κι όταν σβήσουν τα φώτα, ο αμφιβληστροειδής συνεχίζει να λειτουργεί. Σε χαμηλό φωτισμό, ενεργοποιούνται περισσότερο τα ραβδία — φωτοϋποδοχείς ευαίσθητοι στο φως — που βρίσκονται κυρίως στην περιφέρεια του αμφιβληστροειδούς, ενισχύοντας την περιφερειακή όραση.

Στο σκοτάδι, όπως σημειώνει ο Brodie, «ο αμφιβληστροειδής είναι σχεδόν το ίδιο ενεργός όσο και στο φως», απλώς κυριαρχούν διαφορετικά κύτταρα (off cells). Μικρές ή κβαντικές μεταβολές μπορούν να ενεργοποιήσουν τους νευρώνες παρότι δεν υπάρχει καθόλου φως γύρω.

Έτσι, λόγω χημικών και νευρολογικών διεργασιών, μπορούμε να «βλέπουμε» πράγματα που δεν υπάρχουν πραγματικά — όπως τυχαίες εκλάμψεις χρώματος ή φωτός όταν έχουμε κλειστά μάτια (γνωστά ως closed-eye visualizations ή CEV).

Eigengrau: Το «γκρι» του απόλυτου σκοταδιού

Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουμε, όταν βρισκόμαστε σε πλήρες σκοτάδι ή κλείνουμε τα μάτια μας, δεν βλέπουμε μαύρο αλλά μια ειδική σκιά γκρι που αποκαλείται eigengrau («εγγενές γκρι»). Ο όρος προέρχεται από τα γερμανικά και καθιερώθηκε από τον φυσικό Gustav Fechner, που τον μελέτησε τον 19ο αιώνα μέσω πειραμάτων για την ανθρώπινη αντίληψη του φωτός.

Ο λόγος που δεν βλέπουμε απόλυτο μαύρο είναι λόγω του λεγόμενου «οπτικού θορύβου» — σήματα από το οπτικό νεύρο που ο εγκέφαλος ερμηνεύει ως λάμψεις φωτός. Πρόκειται για στατικό θόρυβο του ίδιου μας του συστήματος όρασης.

Όπως λέει ο Brodie, «το συμπέρασμα είναι ότι υπάρχει θόρυβος στο οπτικό σύστημα, που γίνεται κυρίαρχη αίσθηση όταν απουσιάζει το φως». Δεν σημαίνει ότι υπάρχει μόνο στο σκοτάδι· απλώς όταν δεχόμαστε πολλές πληροφορίες από το περιβάλλον, δεν τον αντιλαμβανόμαστε τόσο έντονα.

Όταν οι αισθήσεις μας υπερλειτουργούν στο σκοτάδι

Υπάρχουν όμως κι άλλοι παράγοντες πέραν της όρασης που κάνουν το σκοτάδι να φαίνεται πιο τρομακτικό. Όταν δεν λαμβάνουμε πολλά οπτικά ερεθίσματα, οι υπόλοιπες αισθήσεις γίνονται πιο ευαίσθητες: ακούμε κάθε μικρό θόρυβο στη νύχτα πολύ πιο έντονα.

Παράλληλα, νιώθουμε αυξημένη επίγνωση του ίδιου μας του σώματος — μπορούμε να καταλάβουμε πού βρίσκονται τα χέρια μας χωρίς να τα βλέπουμε. Αυτό συμβαίνει χάρη στην ιδιοδεκτικότητα (proprioception), που επιτρέπει στον εγκέφαλο να παρακολουθεί τη θέση και την κίνηση του σώματος.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα νιώσετε ανησυχία στο σκοτάδι, προσπαθήστε να εστιάσετε στις άλλες αισθήσεις σας, παραμείνετε ψύχραιμοι και θυμηθείτε ότι τα μάτια σας μπορούν πράγματι να σας ξεγελάσουν.

Αυτό το άρθρο αποτελεί μέρος της σειράς “Ask Us Anything” του Popular Science, όπου απαντώνται οι πιο περίεργες και καυστικές ερωτήσεις των αναγνωστών. Έχετε κι εσείς κάποια απορία; Στείλτε τη!

Πηγή: popsci.com