Η μεγάλη στροφή στη βιβλιοθεραπεία… αλλά προσοχή δεν είναι πανάκεια

Η βιβλιοθεραπεία γνωρίζει μεγάλη άνθηση ως μέσο ενίσχυσης της ευεξίας, όμως η επιτυχία της εξαρτάται από το σωστό βιβλίο και το κατάλληλο άτομο. Το καλοκαίρι του 2017, η Elizabeth Russell βίωνε μια δύσκολη περίοδο στη ζωή της, καθώς περνούσε ένα επίπονο διαζύγιο και αντιμετώπιζε χρόνια κατάθλιψη. Ως δασκάλα και βιβλιοθηκάριος σε σχολείο του Κονέκτικατ, θυμάται πόσο πιεσμένη ένιωθε τότε.

Μέσω διαδικτύου, ανακάλυψε τη λεγόμενη «δημιουργική βιβλιοθεραπεία», όπου προτείνονται εξατομικευμένα λογοτεχνικά έργα για βελτίωση της ψυχικής υγείας. Το όνομα της Ella Berthoud, βιβλιοθεραπεύτριας από το Sussex του Ηνωμένου Βασιλείου και συγγραφέως του “The Novel Cure”, εμφανιζόταν συνεχώς. Η Russell, παθιασμένη αναγνώστρια, αποφάσισε να δοκιμάσει.

Μετά από συνέντευξη για τις αναγνωστικές της συνήθειες και τις δυσκολίες που περνούσε, η Berthoud της έστειλε λίστα με προτεινόμενα βιβλία, όπως το “George and Lizzie” της Nancy Pearl, με ήρωες που αντιμετωπίζουν δύσκολες συζυγικές αποφάσεις. Η Russell δηλώνει ότι εντυπωσιάστηκε βαθιά· τα μαθήματα των μυθιστορηματικών χαρακτήρων τη βοήθησαν να διαχειριστεί τα δικά της συναισθήματα και να μην αισθάνεται μόνη.

«Άνοιξε μέσα μου κάτι που χρειαζόταν να θεραπευτεί», λέει. Στο Ηνωμένο Βασίλειο και αλλού, η βιβλιοθεραπεία –που περιλαμβάνει επίσης προτάσεις μη λογοτεχνικών και αυτοβοήθειας– κερδίζει έδαφος ως τρόπος βελτίωσης της ευεξίας, διαχείρισης δύσκολων αποφάσεων και αντιμετώπισης ψυχικών διαταραχών.

Τα οφέλη και οι περιορισμοί της λογοτεχνικής θεραπείας

Αν και τα οφέλη των βιβλίων αυτοβοήθειας είναι τεκμηριωμένα, οι υποστηρικτές της «δημιουργικής βιβλιοθεραπείας» πιστεύουν πως η εμβύθιση σε πλούσιους φανταστικούς κόσμους βοηθά στην επεξεργασία συναισθημάτων, την εύρεση στρατηγικών αντιμετώπισης ή απλώς προσφέρει διαφυγή από τις δυσκολίες. Σύμφωνα με άρθρο στο The Lancet το 2016, η λογοτεχνία μπορεί να ανακουφίσει το ταραγμένο μυαλό, μειώνοντας άγχος και στρες.

Λόγω έλλειψης προσιτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε πολλές χώρες, η ιδέα πως η μυθοπλασία μπορεί να προσφέρει στήριξη αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ωστόσο, δεν σημαίνει ότι κάθε είδος μυθοπλασίας ωφελεί όλους τους αναγνώστες. Ειδικοί εκφράζουν ανησυχία για υπερβολικές υποσχέσεις σχετικά με τη δημιουργική βιβλιοθεραπεία ως θεραπεία συγκεκριμένων παθήσεων, καθώς τα επιστημονικά δεδομένα παραμένουν περιορισμένα.

Η υπάρχουσα έρευνα δείχνει ότι η λογοτεχνία μπορεί να ενισχύσει τη γενική ευεξία, αλλά το αποτέλεσμα εξαρτάται από τον άνθρωπο, το βιβλίο και τον τρόπο εμπλοκής του με αυτό, όπως επισημαίνει ο James Carney, γνωστικός επιστήμονας στο London Interdisciplinary School.

«Υπάρχει η αντίληψη ότι τα βιβλία είναι θαυματουργά αντικείμενα», σχολιάζει ο Carney. «Για συγκεκριμένες προσωπικότητες ή συνθήκες μπορεί όντως να ισχύει, όμως δεν είναι καθολικό φάρμακο».

Η ιστορία και οι σύγχρονες πρακτικές της βιβλιοθεραπείας

Κάποιοι εντοπίζουν τις ρίζες της βιβλιοθεραπείας στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν χρησιμοποιούνταν βιβλία για την ανακούφιση στρατιωτών από τραύματα. Η πρακτική επανήλθε τη δεκαετία του ’90 και σήμερα παίρνει πολλές μορφές – από ατομικές συνεδρίες με εξειδικευμένους συμβούλους μέχρι γιατρούς που προτείνουν λογοτεχνικά έργα στους ασθενείς τους.

Ο Andrew Schuman, γιατρός του NHS, συνεργάζεται με τη φιλανθρωπική οργάνωση ReLit και συνυπέγραψε το άρθρο του Lancet σχετικά με τα οφέλη της βιβλιοθεραπείας. Τονίζει ότι η μυθοπλασία δεν αντικαθιστά άλλες θεραπείες αλλά αποτελεί πολύτιμη συμπληρωματική επιλογή.

Σημαντικό πλεονέκτημα είναι ότι οι αναγνώστες μπορούν να ασχοληθούν με τα βιβλία όποτε αισθάνονται έτοιμοι συναισθηματικά, διακόπτοντας όταν νιώσουν υπερφόρτωση.

Από το 2013, το πρόγραμμα Reading Well του μη κερδοσκοπικού οργανισμού The Reading Agency στο Ηνωμένο Βασίλειο επιμελείται λίστες βιβλίων για άτομα με άνοια ή κατάθλιψη. Οι λίστες αυτές επιλέγονται από ειδικούς αλλά και ανθρώπους με προσωπική εμπειρία των παθήσεων.

Οι κίνδυνοι της ακατάλληλης λογοτεχνικής επιλογής

Ο στόχος είναι η καθοδήγηση προς πραγματικά ωφέλιμους τίτλους εν μέσω πληθώρας σχετικών εκδόσεων. Μέσω συνεργασιών με δημόσιες βιβλιοθήκες στην Αγγλία και Ουαλία, το πρόγραμμα έχει διευκολύνει πάνω από 3,9 εκατ. δανεισμούς βιβλίων. Ακόμη και κάποιες υγειονομικές αρχές αναγνωρίζουν την αξία των αυτοβοηθητικών εκδόσεων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις όπως οι διατροφικές διαταραχές.

Όμως δεν είναι όλα τα αυτοβοηθητικά ή μυθοπλαστικά έργα ωφέλιμα για όλους· συστήνεται πάντα συμβουλή γιατρού σε περίπτωση ανησυχίας για θέματα υγείας.

Η επιστημονική εικόνα παραμένει σύνθετη: όσοι διαβάζουν τακτικά τείνουν να έχουν χαμηλότερα επίπεδα στρες και μοναξιάς, μεγαλύτερη κοινωνικότητα και ίσως μακροζωία, σύμφωνα με τη Giulia Poerio, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο Sussex. Όμως παραμένει ασαφές αν η ανάγνωση προκαλεί αυτά τα οφέλη ή αν οι ήδη ευτυχέστεροι άνθρωποι διαβάζουν περισσότερο.

Για πολλά αυτοβοηθητικά έργα –που θεωρούνται ουσιαστικά μορφή αυτοκαθοδηγούμενης θεραπείας– τα οφέλη είναι σαφή. Μελέτη του 2004 έδειξε πως βοηθούν σε άγχος και κατάθλιψη· άλλη του 2006 σε ασθενείς με διατροφικές διαταραχές έδειξε αντίστοιχη αποτελεσματικότητα με άλλες ψυχολογικές θεραπείες.

Όταν τα βιβλία επιβαρύνουν αντί να βοηθούν

Ωστόσο, η τεκμηρίωση ως προς τη θεραπεία συγκεκριμένων ψυχικών παθήσεων παραμένει αδύναμη. Κάποιοι ειδικοί θεωρούν ότι όταν οι ήρωες μοιράζονται κοινές εμπειρίες με τον αναγνώστη μπορεί να επέλθει κάθαρση· όμως ελάχιστες έρευνες αποδεικνύουν αν αυτό πράγματι συμβαίνει, σύμφωνα με την Emily Troscianko, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Οξφόρδης.

Έρευνα του 2018, όπου συμμετείχαν σχεδόν 900 άτομα με εμπειρία διατροφικών διαταραχών, έδειξε πως η ανάγνωση μυθοπλασίας σχετικής με τέτοιες καταστάσεις συχνά επιδείνωνε τα συμπτώματα των συμμετεχόντων – ακόμη κι αν κάποιοι αναζητούσαν ενεργά τέτοια έργα. Η Troscianko εκτιμά ότι αυτού του είδους τα βιβλία ενισχύουν τον ανταγωνισμό γύρω από το σώμα και τις διατροφικές συνήθειες.

Παρομοίως, ο Carney υποψιάζεται ότι άτομα με εθισμούς ίσως επηρεάζονται αρνητικά από μυθιστορήματα όπου εξιδανικεύεται η χρήση ουσιών.
Ο Schuman τονίζει ότι συζητά τη λογοτεχνία μόνο με ασθενείς που γνωρίζει καλά κι αποφεύγει οποιαδήποτε πρόταση προς άτομα που βιώνουν ψυχωτικές καταστάσεις ή αυτοκτονικό ιδεασμό.

Το πρόγραμμα Reading Well λαμβάνει υπόψη αυτές τις ιδιαιτερότητες: για παράδειγμα, αφαιρέθηκαν μυθοπλαστικά έργα για την άνοια ύστερα από αρνητικά σχόλια ασθενών που προτιμούν πραγματικές μαρτυρίες.
Σε λίστες για ενήλικες με διατροφικές διαταραχές περιλαμβάνονται μόνο πρακτικοί οδηγοί κι όχι μυθοπλασία σχετική με φαγητό ή εικόνα σώματος.
Ωστόσο στις λίστες για εφήβους παραμένουν κάποια τέτοια έργα κατόπιν αιτήματος ειδικών κι εφήβων.

Η σημασία της συζήτησης και της προσωπικής επιλογής

Η ανάγνωση μυθοπλασίας δεν αποκλείεται να βοηθήσει σε συγκεκριμένες περιπτώσεις: μικρή μελέτη ανέδειξε βελτίωση στην ψυχική κατάσταση ομάδων ατόμων με κατάθλιψη που συμμετείχαν σε ομαδικές αναγνώσεις ποίησης και πεζού λόγου.
Ο Carney θεωρεί πως προβλέψιμες αφηγηματικές φόρμες –όπως στις ιστορίες τύπου Sherlock Holmes– ίσως καταπραΰνουν αγχώδεις προσωπικότητες προσφέροντας αίσθηση τάξης.

Πέραν των ειδικών θεραπειών, γενικά η ανάγνωση μπορεί να βελτιώσει την ευεξία – ιδίως όταν συνοδεύεται από ενεργή εμπλοκή.
Σε μια έρευνα της Poerio σε 94 ηλικιωμένους που άκουσαν audiobooks δικής τους επιλογής, μόνο όσοι ένιωσαν βαθιά συναισθηματική σύνδεση ανέφεραν ουσιαστική βελτίωση στη διάθεση.
Ο Carney συμφωνεί ότι το απλό διάβασμα δεν αρκεί· μεγαλύτερη επίδραση έχει ο στοχασμός πάνω στα έργα – ειδικά μέσα σε ομάδα συζήτησης.
Η λογοτεχνική ανταλλαγή σκέψεων προσφέρει ασφαλές πλαίσιο επεξεργασίας δύσκολων θεμάτων.

Όπως λένε οι ειδικοί, όποιος θέλει να δοκιμάσει τη βιβλιοθεραπεία μπορεί να ξεκινήσει συμμετέχοντας σε λέσχη ανάγνωσης ή αξιοποιώντας τις δημόσιες βιβλιοθήκες για δωρεάν δοκιμή πολλών διαφορετικών τίτλων.
Εάν κάποιο βιβλίο δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες σας, δοκιμάστε άλλο είδος ή μέσο – όπως ποίηση ή ακρόαση μουσικής.
Το βασικό είναι να νιώθετε πως σας ωφελεί· αν όχι, μην διστάσετε να σταματήσετε ανά πάσα στιγμή.

Η Russell πλέον πιστεύει ακράδαντα στη δύναμη της βιβλιοθεραπείας: έχει κάνει αρκετές συνεδρίες έκτοτε κι έχει χαρίσει ακόμη και δωροεπιταγές σε φίλους της.
Χρησιμοποιεί επίσης τη μέθοδο αυτή στη δουλειά της βοηθώντας μαθητές να βρουν έργα που πραγματεύονται ζητήματα όπως η απώλεια ή οι εμπειρίες μεταναστών.
«Το σημαντικότερο είναι πως δεν νιώθεις μόνος», λέει χαρακτηριστικά.
«Μπορείς να πάρεις μια βαθιά ανάσα και να πεις: Δεν κάνω αυτό το ταξίδι μόνος μου».

Το παρόν άρθρο παρέχεται μόνο για γενική ενημέρωση
και δεν υποκαθιστά την ιατρική συμβουλή του προσωπικού σας ιατρού
ή άλλου επαγγελματία υγείας.
Το BBC δεν φέρει καμία ευθύνη για οποιαδήποτε διάγνωση βασισμένη στο περιεχόμενο αυτού του ιστότοπου,
ούτε εγκρίνει εμπορικά προϊόντα ή υπηρεσίες που τυχόν αναφέρονται.
Για θέματα υγείας συμβουλευτείτε πάντα τον προσωπικό σας ιατρό.

Πηγή: bbc.com