Σπήλαια: Ένας αμύθητος ελληνικός θησαυρός

Αν υπάρχει κάτι που τραβά την προσοχή των κινηματογραφιστών σε όλο τον κόσμο είναι τα σπήλαια. Δεκάδες ταινίες έχουν σκηνές απ΄ αυτό το απόκοσμο σκηνικό, που γεννά πρωτόγνωρο φόβο κι έκπληξη και χτυπά κόκκινο στην αδρεναλίνη. Ένας κρυμμένος, μυστικός κόσμος. Στην Ελλάδα το Σπήλαιο του Περάματος Ιωαννίνων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας της Αστέρως, που πρωταγωνίστησε η Αλίκη Βουγιουκλάκη κι άνοιξε τη συζήτηση για την τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων. Στο διεθνές στερέωμα, όμως ο θρυλικός «Ιντιάνα Τζόουνς», ή κατά κόσμον Χάρισον Φορντ έγινε ο πρωταγωνιστής στην εξεύρεση θησαυρών και κειμηλίων μέσα από σπήλαια και σήραγγες, ανεβάζοντας ψηλά τον πήχη των φανταστικών αυτών γεωλογικών σχηματισμών στην καρδιά του Χόλυγουντ.

anna stergiou

Ο κινηματογράφος, ελληνικός και κυρίως διεθνής, εμπνεύστηκε από τα σπήλαια, που συγκεντρώνουν εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Η Ελλάδα είναι από τις πιο πλούσιες χώρες, διότι κατέχει ένα σπουδαίο σπηλαιολογικό απόθεμα, χερσαίων, υπόγειων και υποθαλάσσιων σπηλαίων. Οι εξερευνήσεις που έχουν γίνει από γεωλόγους και σπηλαιολόγους, με τη συμμετοχή της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κι άλλων επιστημόνων, έχουν φέρει στο φως χιλιάδες σπήλαια, ενώ εκτιμάται πως ουκ ολίγες χιλιάδες είναι εκεί έξω και περιμένουν να τα ανακαλύψουμε. Κι αν τα σπήλαια είναι ιδανικό τοπίο για ιστορίες μυστηρίου για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση στα διαδικτυακά παιχνίδια τα σπήλαια αποτελούν νέα διάσταση, αυτή της εικονικής πραγματικότητας, που φέρνουν σεβαστά ποσά στις εταιρείες.

Στην Ευρώπη, για τα σπήλαιά της φημίζεται η Σλοβενία. Το 1884 ανακαλύφθηκαν στην περιοχή τα σπήλαια Σκότσγιαν, που συνδέονται με τον ποταμό Ρέκα και διαθέτουν το μεγαλύτερο υπόγειο γνωστό φαράγγι στον κόσμο. Από το 1986 αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς αλλά προστατεύονται όμως και λόγω του υγροβιότοπου από τη συνθήκη Ραμσάρ. Τ0 σπήλαιο Ποστόινα είναι το πιο πολυσύχναστο στην Ευρώπη και το επισκέπτονται  πάνω από 40 εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άλλα υπέροχα, ιστορικά και μυστηριώδη σπήλαια σε όλο τον κόσμο, με την Καππαδοκία να παραμένει πρωταγωνίστρια.

Η Ελλάδα απέραντο σπηλαιολογικό πάρκο

Η χώρα μας διαθέτει έναν αμύθητο σπηλαιολογικό θησαυρό, καθώς τεράστιες ποσότητες ασβεστόλιθου καλύπτουν περίπου το 65% της επιφάνειάς της. Ελάχιστα απ΄ αυτά είναι γνωστά και επισκέψιμα και ορισμένα συνδέονται με την ιστορία αλλά και με παλαιούς και σύγχρονους μύθους. Το σπήλαιο του ανθρώπου των Πετραλώνων στη Χαλκιδική λ.χ. διαχρονικά προκαλεί διχογνωμία στους επιστήμονες. Τα σπήλαια θεωρούνται από τις πρώτες κατοικίες ζώων κι ανθρώπων, υπήρξαν χώροι λατρείας, χώροι απόκρυψης ανθρώπων, θησαυρών` χώροι προστασίας ή παρανομίας, ορμητήρια ληστών. Υπήρξαν καταφύγια ανθρώπων σε δύσκολες εποχές, χώροι άσκησης μοναχών αλλά και αποκούμπι για παράνομα ζευγάρια κ.ά.

Στον Ψηλορείτη στο Ιδαίο Άντρο μεγάλωσε, σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός Δίας. Στο Σπήλαιο του Φιλοκτήτη στη Λήμνο φημολογείται πως ο ήρωας εγκαταλείφθηκε στο δρόμο των αρχαίων Ελλήνων για την Τροία, εξαιτίας ενός φιδιού. Σύμφωνα με άλλη μυθολογική παράδοση υπάρχει το Σπήλαιο του Πυθαγόρα στη Σάμο, όπου κρυβόταν ο μεγάλος μαθηματικός, όταν τον κυνηγούσαν. Διαφορετικοί τόποι ερίζουν για την περίφημη σπηλιά, που κατοικούσε ο Κύκλωπας Πολύφημος και ο Οδυσσέας κατάφερε να βγει έξω. Κάποιοι την τοποθετούν στο Σπήλαιο της Μαρώνειας στη σημερινή Ροδόπη ενώ άλλοι θεωρούν πως βρίσκεται στη Σέριφο ενώ άλλοι πιστεύουν ότι βρίσκεται στην Κύπρο.  

Η ατμόσφαιρα μυστηρίου, η μυθολογική σύνδεση, η απόκοσμη ομορφιά, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για να γοητεύουν τα σπήλαια και τους επισκέπτες και τους κινηματογραφιστές. Ο έρωτας μπορεί ν΄ ανθίσει σε μία σπηλιά, όπως συνέβη στην περίπτωση ταινίας «Τζένη – Τζένη» (1966) με τη Τζένη Καρέζη και τον Ανδρέα Μπάρκουλη ή να κερδίσει το στοιχείο της περιπέτειας ή ακόμη και του θρίλερ.

Η σπηλιά του Νέστορα στη Μεσσηνία με πρωταγωνιστή τον Οδυσσέα – Ματ Ντέιμον χρησιμοποιήθηκε στα γυρίσματα της «Οδύσσειας» από τον Κρίστοφερ Νόλαν. Η ταινία αναμένεται να περάσει στις κινηματογραφικές αίθουσες το 2026. Η ταινία «Το άδυτο» αφορούσε ανθρώπους, που παγιδεύονται σε ένα σπήλαιο. Στην Ελλάδα, η ταινία «Η θεία μου η Χίπισσα» με τη Ρένα Βλαχοπούλου μίλησε σκωπτικά για την περίοδο των Χίπηδων στα Μάταλα της Κρήτης και τα παιδιά των λουλουδιών.

Υπήρξαν πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ιστορίας, που τα σπήλαια ανακαλύφθηκαν όχι από κάποιους επιστήμονες αλλά από βοσκούς, που κάποιο ζωντανό τους έπεσε και χτύπησε στο άνοιγμα σπηλιάς ή ενός βάραθρου κι αποκάλυψαν ένα γεωλογικό μνημείο της φύσης, που ήταν κρυμμένο. Αλλά δεν ήταν λίγες και οι φορές στο διάβα της ιστορίας, που άνθρωποι χτύπησαν σε σπήλαια ή έχασαν τον δρόμο για να βγουν.   

Σήμερα οι επιστήμονες έχουν σαφέστατα καλύτερα τεχνολογικά εργαλεία για να δουν τα σπήλαια και να ανασυνθέσουν την εικόνα διαφορετικών εποχών. Σε κάθε περίπτωση το θέμα του αρχανθρώπου των Πετραλώνων στο ομώνυμο σπήλαιο εξακολουθεί να γεννά συζητήσεις επί συζητήσεων, καθώς πολλοί θεωρούν πως δεν θα μπορούσε η ηλικία του κρανίου να υπερβαίνει τα 350.000 χρόνια.

Το σπήλαιο των Ιωαννίνων στο Πέραμα ήταν από τα πρώτα που άνοιξαν κι αξιοποιήθηκαν τουριστικά για το κοινό ενώ από τα πιο διάσημα κι εντυπωσιακά σπήλαια παραμένει του Διρού στη Λακωνία. Στις Κυκλάδες όσοι περνούν από την Αντίπαρο θεωρείται δεδομένο ότι θα πάνε μία βόλτα στο υπόγειο σπήλαιό της ενώ εξαιρετικά εντυπωσιακό είναι και το σπήλαιο του ποταμού Αγγίτη (Μααρά) στη Βόρεια Ελλάδα. Το νησί της Κεφαλονιάς φιλοξενεί το Σπήλαιο Δρογκαράτης με την υπέροχη ακουστική και το εντυπωσιακό λιμναίο Σπήλαιο της (νύμφης) Μελισσάνης. Πανέμορφο είναι και το σπήλαιο των Λιμνών στη βόρεια πλευρά της Πελοποννήσου. Φυσικά πολύ κοντά στο κέντρο της Αθήνας στα νότια προάστια υπάρχει το εντυπωσιακό σπήλαιο της Βουλιαγμένης.

Τα σπήλαια στην Ελλάδα σχηματίστηκαν σταδιακά κατά την Τριτογενή και Τεταρτογενή Περίοδο και σήμερα θεωρούνται προστατευόμενοι ιστορικοί χώροι ή γεωλογικά μνημεία και υπάγονται στα συναρμόδια υπουργεία Πολιτισμού και Περιβάλλοντος. Μερικά είναι απλά σπήλαια, άλλα καταλήγουν σε υπόγεια ποτάμια, άλλα έχουν ανοιχτή οροφή ενώ τα πιο εντυπωσιακά έχουν σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Ορισμένα απ΄αυτά χρησιμοποιήθηκαν άλλοτε και ως ασκηταριά από μοναχούς. Για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό πολλά σπήλαια χρησίμευσαν ως καταφύγια ή ορμητήρια.

Στην Αττική εξίσου διάσημη έγινε η περίφημη Σπηλιά του Νταβέλη στο Όρος Πεντέλης. Έμεινε στην ιστορία από τον λήσταρχο του 19ου αιώνα, Χρήστο Νταβέλη, που φέρεται να τη χρησιμοποιούσε ως κρησφύγετο, αλλά το πραγματικό της όνομα είναι Σπήλαιο Πεντέλης ή Σπήλαιο των Αμώμων. Ωστόσο, η ιστορία πάει πολύ πίσω και σ΄ αυτό το μέρος υπήρξαν κάποια σενάρια ότι ήταν τόπος λατρείας του Πανός.

Τα σπήλαια έπαιξαν σημαντικό ρόλο και στη Γερμανική Κατοχή. Από τη σπηλιά της Ακρόπολης κατάφεραν ν΄ ανέβουν για να κατεβάσουν τη γερμανική σημαία ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας. Το σπήλαιο Ανθρωπόγραβα το χρησιμοποίησαν αντιστασιακοί στην Κέρκυρα, όπως και το σπήλαιο στην επαρχία Μαλεβιζίου της Κρήτης. Σε σπήλαιο έκρυψαν αντιστασιακοί, τον στρατηγό Κράιπε, όταν τον απήγαγαν στη μεγαλόνησο.

Λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό αλλά εξίσου εντυπωσιακά είναι το Κωρύκειο σπήλαιο στους Δελφούς (ιερό για τον θεό Πάνα), το σπήλαιο Φράγχθι στην Ερμιόνη, το Σπήλαιο Ολύμπων στη Χίο, το σπήλαιο Χαρκαδιό στο νησί της Τήλου σε μία περιοχή στρωμένη με ηφαιστειακή λάβα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και σπήλαια που έχουν παρεκκλήσια στο εσωτερικό τους, όπως το Σπήλαιο της Αγίας Σοφίας στα Κύθηρα, το Σπήλαιο στη Μίλατο στην Κρήτη και το Σπήλαιο της Ακρόπολης στην Αθήνα με το μικρό παρεκκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής στο εσωτερικό του, καθώς και το σπήλαιο στη Χρυσαυγή Παραμυθιάς με το παρεκκλήσι του Αγίου Αρσενίου. Εξίσου εντυπωσιακές είναι οι κατακόμβες της Μήλου, που εξυπηρετούν ένα αρχαίο υπόγειο ταφικό δίκτυο.

Μετά από έρευνες, που έγιναν από το Μουσείο Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης, στο Σπήλαιο Χαρκάδιο  της Τήλου ανακαλύφθηκαν 15.000 οστά προερχόμενα από 40 νάνους ελέφαντες που είχαν ύψος 120 – 150 εκατοστά και υπάγονταν στο είδος Palaeloxodon antiquus falconi BUSK. Σε βαθύτερα σημεία βρέθηκαν οστά από ελάφια, ενώ οι επιστήμονες βρήκαν και οστά από χελώνες αλλά κι από άλλα μικρά θηλαστικά. Το Σπήλαιο αυτό θεωρείται από τα σημαντικότερα για την παλαιοντολογία και τα ευρήματα χρονολογούνται από το 8.000-7.000 π. Χ και βρίσκονται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο.

Η δρ. Περιβαλλοντικής Καρστικής Γεωμορφολογίας – Γεωγραφίας Μιλιάνα Γκολούμποβιτς – Δεληγιάννη εξηγεί πως «τα ελληνικά σπήλαια, και ιδίως τα καρστικά σπήλαια, αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους αλλά λιγότερο προβεβλημένους φυσικούς πόρους της Ελλάδας. Αποτυπώνουν με μοναδικό τρόπο τη γεωλογική εξέλιξη του ελλαδικού χώρου και τη μακρά αλληλεπίδραση φυσικών διεργασιών και ανθρώπινης παρουσίας».

Όπως τονίζει «η εκτεταμένη εξάπλωση ανθρακικών πετρωμάτων, κυρίως ασβεστόλιθων και δολομιτών, σε συνδυασμό με την έντονη τεκτονική δραστηριότητα και τις κλιματικές συνθήκες της Μεσογείου, ευνόησαν την ανάπτυξη πολύπλοκων καρστικών συστημάτων και χιλιάδων υπόγειων κοιλοτήτων».

Σημειώνει πως όλα τα σπήλαια έχουν τη δική τους αξία, απλά επειδή ορισμένα είναι πιο εντυπωσιακά συγκεντρώνουν μεγαλύτερο τουριστικό ενδιαφέρον, γιατί έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, π.χ. συνδέονται με λίμνες ή ποτάμια. Άλλα, εξίσου εντυπωσιακά αφορούν  παραθαλάσσιες σπηλιές και μερικά έχουν υπέροχο διάκοσμο από σταλακτίτες ή σταλαγμίτες. Όπως εξηγεί η Ελλάδα έχει εξαιρετικό σπηλαιολογικό πλούτο και πολλές παραθαλάσσιες σπηλιές, συγκριτικά με άλλες χώρες.

Από την άλλη πλευρά τονίζει, πέρα από τους εντυπωσιακούς γεωλογικούς σχηματισμούς, ορισμένα λειτουργούν ως σημαντικά προϊστορικά, ιστορικά ή περιβαλλοντικά οικοσυστήματα π.χ. περιέχουν βραχογραφίες, απολιθώματα, ζουν σπάνια είδη φυτών, ζώων ή ψαριών κ.ά.

Η Ελλάδα, εξηγεί η κ. Γκουλιόμποβιτς – Δεληγιάννη, «συγκαταλέγεται στις πλουσιότερες χώρες της Ευρώπης ως προς τον αριθμό και την ποικιλία καρστικών σπηλαίων, με περισσότερα από 10.000 καταγεγραμμένα, πολλά από τα οποία παραμένουν ανεξερεύνητα. Τα καρστικά σπήλαια σχηματίζονται κυρίως μέσω της χημικής διάλυσης των ανθρακικών πετρωμάτων από τα επιφανειακά και υπόγεια νερά, ακολουθώντας προϋπάρχουσες τεκτονικές ασυνέχειες, ρωγμές και διακλάσεις. Η μακροχρόνια αυτή διαδικασία οδηγεί στη δημιουργία σύνθετων υπόγειων δικτύων, αγωγών και αιθουσών, που αντανακλούν διαδοχικά στάδια καρστικής εξέλιξης».

Η μοναδικότητα των ελληνικών καρστικών σπηλαίων, σημειώνει η κ. Γκολιούμποβιτς – Δεληγιάννη, «έγκειται στη μορφολογική και γενετική τους ποικιλομορφία. Η συνύπαρξη ενεργών και απολιθωμένων φάσεων καρστικοποίησης, καθώς και οι μεταβολές της στάθμης των υπόγειων υδάτων, αποτυπώνονται στον πλούσιο σπηλαιοδιάκοσμο. Σταλακτίτες, σταλαγμίτες, κολώνες και ροές ασβεστίτη συνιστούν φυσικές καταγραφές γεωλογικού χρόνου, σχηματισμένες σε συνθήκες σταθερής υγρασίας και θερμοκρασίας. Πέραν της γεωμορφολογικής και αισθητικής τους αξίας, τα καρστικά σπήλαια φιλοξενούν εξειδικευμένα υπόγεια οικοσυστήματα και συχνά φέρουν ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας από την προϊστορία έως σήμερα. Η σύνθεση φυσικού κάλλους, γεωλογικής μοναδικότητας και πολιτισμικής μνήμης καθιστά τα ελληνικά καρστικά σπήλαια ανεπανάληπτα φυσικά μνημεία, υψηλής επιστημονικής και συμβολικής σημασίας».