“Goldilocks”/ Πώς λειτουργεί ο μηχανισμός που μας κάνει …περίεργους

Η ανθρώπινη περιέργεια δεν είναι απεριόριστη – ποιοι παράγοντες καθορίζουν τι μας κινεί το ενδιαφέρον; Επιστημονικά αυτό αφορά τους νευρώνες και πώς λειτουργούν, υπάρχουν όμως και άλλοι παράγοντες, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί.

Οι άνθρωποι είναι περίεργα πλάσματα. Όχι μόνο με τη σημασία του παράξενου, αλλά κυρίως επειδή διψούν για γνώση. Μεγάλο μέρος της ημέρας μας το περνάμε αναζητώντας και καταναλώνοντας πληροφορίες: παρακολουθούμε τηλεόραση, ακούμε podcasts, διαβάζουμε βιβλία ή άρθρα στο διαδίκτυο, ή μαθαίνουμε τα τελευταία νέα από έναν συνάδελφο. Αν και κάποιες από αυτές τις πληροφορίες είναι χρήσιμες, πολλές δεν έχουν πρακτική αξία – όπως η αγωνία να μάθουμε πώς τελειώνει ένα μυθιστόρημα.

Η δίψα για πληροφορίες δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Ακόμη και τα μικροσκοπικά νηματώδη Caenorhabditis elegans, με μόλις 302 νευρώνες, αναζητούν πληροφορίες για το περιβάλλον τους, κυρίως για να βελτιώσουν την αναζήτηση τροφής. Οι πιο κοντινοί μας συγγενείς, οι μακάκοι πίθηκοι, είναι διατεθειμένοι να “πληρώσουν” για άχρηστες πληροφορίες. Σε εργαστηριακά πειράματα που πραγματοποίησα ως μεταπτυχιακός φοιτητής, οι πίθηκοι θυσίαζαν μια μεγαλύτερη ανταμοιβή μόνο και μόνο για να μάθουν νωρίτερα το αποτέλεσμα ενός τυχερού παιχνιδιού, ακόμα κι αν αυτή η πληροφορία δεν είχε καμία πρακτική χρήση.

Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η περιέργεια αποτελεί μια ξεχωριστή εσωτερική ώθηση, όπως η πείνα ή η δίψα. Επειδή είναι δύσκολο να γνωρίζουμε εκ των προτέρων ποιες πληροφορίες θα μας φανούν χρήσιμες στο μέλλον, η εξέλιξη ενίσχυσε την τάση μας να συλλέγουμε γνώσεις ακόμα κι αν δεν έχουν άμεση εφαρμογή.

Γιατί δεν ψάχνουμε περισσότερες απαντήσεις;

Όλη αυτή η αγάπη για την πληροφόρηση εγείρει ένα σημαντικό ερώτημα: αφού μας αρέσουν τόσο οι πληροφορίες, γιατί δεν ψάχνουμε να μάθουμε περισσότερα; Βρισκόμαστε διαρκώς ανάμεσα σε φαινόμενα που καταλαβαίνουμε ελάχιστα. Καθώς γράφω αυτές τις λέξεις, μπροστά μου υπάρχει ένα μικρόφωνο. Πώς μετατρέπεται ο ήχος σε ηλεκτρικό σήμα; Δεν έχω ιδέα. Το ίδιο ισχύει και για το μοτέρ του γραφείου μου – πώς μετατρέπει το ρεύμα σε κίνηση;

Δεν πρόκειται μόνο για τεχνολογία. Πώς τα δέντρα που βλέπω απ’ το παράθυρό μου μετατρέπουν το φως του ήλιου σε ενέργεια; Εκτός από τη λέξη «φωτοσύνθεση», δεν θα μπορούσα να εξηγήσω τίποτα παραπάνω. Γνωρίζω ελάχιστα για τις χημικές ιδιότητες του νερού που το κάνουν «υγρό», επιτρέποντάς του να κυλάει στα χέρια μου ή να απορροφάται από μια πετσέτα.

Έχω πρόσβαση σε τεράστιες ποσότητες γνώσης μέσω του διαδικτύου. Ένα απλό ψάξιμο θα μπορούσε να βελτιώσει δραματικά την κατανόησή μου για όλα αυτά τα φαινόμενα. Κι όμως, ποτέ δεν έχω μπει στον κόπο να βρω απαντήσεις για τέτοιου είδους ερωτήματα.

Οι άνθρωποι είμαστε περίεργοι, αλλά επιλεκτικά περίεργοι. Δεν μπορούμε φυσικά να είμαστε περίεργοι για τα πάντα – ο χρόνος μας είναι περιορισμένος. Γιατί όμως έχουμε έντονη επιθυμία να μάθουμε π.χ. το τέλος μιας σειράς στην τηλεόραση, αλλά αδιαφορούμε για το πώς λειτουργούν οι συσκευές μας ή άλλα στοιχεία της καθημερινότητας; Τι καθορίζει τα μοτίβα της περιέργειάς μας;

Η πολυπλοκότητα και το “Goldilocks zone”

Φανταστείτε να ανοίγετε ένα ογκώδες εγχειρίδιο ιστορίας μιας χώρας που γνωρίζετε ελάχιστα. Θα συναντήσετε ονόματα ιστορικών προσώπων, πόλεων, γειτονικών κρατών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών όπως ποτάμια και βουνά. Ακόμη κι αν συμβουλεύεστε συνεχώς χάρτες, σύντομα θα χαθείτε στην πολυπλοκότητα του θέματος. Χωρίς προϋπάρχουσες γνώσεις – π.χ. γεωγραφίας ή άλλων ιστορικών παραδειγμάτων – είναι δύσκολο να διαχειριστείτε αυτή τη γνώση.

Έτσι, η έλλειψη περιέργειας σε κάποιους τομείς μπορεί να οφείλεται στη γνωστική δυσκολία κατανόησης των πολύπλοκων εννοιών τους. Αυτό σχετίζεται με μελέτες στην ψυχολογία της αισθητικής: οι άνθρωποι έλκονται από πολύπλοκα έργα τέχνης – αλλά μέχρι ενός σημείου. Σε πολύ υψηλά επίπεδα πολυπλοκότητας, η τέχνη γίνεται λιγότερο ελκυστική. Έρευνες δείχνουν ότι όσοι έχουν εμπειρία στις εικαστικές τέχνες αντέχουν μεγαλύτερη πολυπλοκότητα και προτιμούν πιο σύνθετα έργα.

Οι άνθρωποι έλκονται από τη σωστή ισορροπία ανάμεσα στην πολυπλοκότητα και την ικανότητά τους να την επεξεργαστούν.

Η περιέργεια ως κάλυψη γνωστικών κενών

Μελέτες ανάπτυξης έχουν εντοπίσει μια “ζώνη Goldilocks”, όπου η πολυπλοκότητα είναι “τόσο-όσο”. Τα βρέφη δίνουν προσοχή σε γεγονότα που δεν είναι ούτε υπερβολικά περίπλοκα ούτε απολύτως προβλέψιμα. Η αναπτυξιακή ψυχολόγος Celeste Kidd υποστηρίζει πως αυτό συμβαίνει επειδή τα βρέφη αναζητούν τη μέση οδό ανάμεσα σε μοτίβα που είτε είναι πολύ δύσκολα είτε τόσο προβλέψιμα ώστε δεν έχουν τίποτα νέο να προσφέρουν.

Σε ενήλικες, η έρευνα έχει δείξει μια αντίστοιχη ζώνη Goldilocks που σχετίζεται με το επίπεδο βεβαιότητας για όσα γνωρίζουμε. Οι άνθρωποι νιώθουν μεγαλύτερη περιέργεια για απαντήσεις σε ερωτήσεις γνώσεων όταν έχουν μέτριο βαθμό βεβαιότητας – δηλαδή όχι όταν ξέρουν ήδη την απάντηση ούτε όταν δεν έχουν καμία ιδέα.

Αν κάποιος ρωτήσει «ποιος ήταν ο δεύτερος πρωθυπουργός του Καναδά;», χωρίς καμία γνώση της καναδικής ιστορίας πιθανόν δεν θα σας ενδιαφέρει η απάντηση – θα είναι απλώς ένα όνομα χωρίς νόημα. Αν όμως έχετε κάποιες βάσεις και είστε αβέβαιοι, τότε η περιέργειά σας θα ενεργοποιηθεί.

Αυτό έχει οδηγήσει τους ερευνητές να θεωρούν ότι η περιέργεια λειτουργεί ως ώθηση κάλυψης κενών στη γνώση μας: όταν αντιλαμβανόμαστε ένα κενό – όπως με μια ερώτηση γνώσεων – νιώθουμε την ανάγκη να το καλύψουμε. Αν όμως λείπει εντελώς η γνώση ενός θέματος, δεν ενεργοποιείται αυτή η ανάγκη.

Όταν νομίζουμε ότι ξέρουμε…

Όλα αυτά ίσως εξηγούν γιατί αποφεύγουμε ορισμένα ερωτήματα – ειδικά σε τομείς όπου δεν έχουμε σχεδόν καθόλου πληροφόρηση ή όπου η πολυπλοκότητα φαίνεται αποθαρρυντική. Ωστόσο, πολλά πράγματα γύρω μας είναι σχετικά απλά και παρ’ όλα αυτά αγνοούμε πώς λειτουργούν – όπως οι βασικές μηχανικές αρχές μιας τουαλέτας.

Μέρος της απάντησης βρίσκεται στη συνήθεια: έχουμε δει τόσες φορές τα αντικείμενα γύρω μας ώστε πλέον δεν τραβούν την προσοχή μας. Αν δεν αναρωτηθήκαμε πώς λειτουργούν με την πρώτη επαφή, δύσκολα θα το κάνουμε αργότερα – το κενό στη γνώση μας ποτέ δεν γίνεται αντιληπτό.

Σε άλλες περιπτώσεις όμως υπάρχει μια πιο ύπουλη εξήγηση: κάποια ερωτήματα είναι αόρατα επειδή νομίζουμε πως ήδη ξέρουμε τις απαντήσεις τους. Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι υπερεκτιμούν τις γνώσεις τους: δηλώνουν ότι ξέρουν πώς λειτουργεί ένα ποδήλατο αλλά όταν καλούνται να σχεδιάσουν τα μέρη του σωστά, συχνά αποτυγχάνουν πλήρως – π.χ., συνδέοντας την αλυσίδα στον μπροστινό τροχό.

Σε σχετικά πειράματα ζητήθηκε από ανθρώπους πρώτα να αξιολογήσουν πόσο καλά καταλαβαίνουν κάτι και μετά να το εξηγήσουν λεπτομερώς· στη συνέχεια επαναξιολογούσαν τις γνώσεις τους. Τις περισσότερες φορές μετά την εξήγηση η αυτοπεποίθησή τους μειωνόταν σημαντικά – σαν η προσπάθεια εξήγησης να αποκάλυπτε πόσο επιφανειακή ήταν πραγματικά η κατανόησή τους.

Ενεργοποιώντας ξανά την περιέργειά μας

Με άλλα λόγια υπάρχουν πολλά πράγματα που θεωρούμε πως καταλαβαίνουμε, αλλά αν σκεφτούμε λίγο πιο βαθιά συνειδητοποιούμε ότι οι γνώσεις μας είναι αποσπασματικές και επιφανειακές.

Αυτό σημαίνει ότι γύρω μας υπάρχουν πολλές ανεκμετάλλευτες ευκαιρίες για μάθηση. Για να αφυπνίσουμε ξανά την περιέργειά μας ίσως χρειάζεται να εντοπίσουμε ενεργά τα κενά στην κατανόηση πραγμάτων ή γεγονότων που συναντάμε καθημερινά στο σπίτι, στη δουλειά ή διαβάζοντας ειδήσεις – εκεί όπου έχουμε ήδη κάποιες βάσεις αλλά λείπει ένα κομμάτι από τη συνολική εικόνα.

Η ανάπτυξη βασικών γνώσεων σε έναν τομέα ανοίγει νέους δρόμους μάθησης· υπάρχουν πολλά γύρω μας μέσα στη δική μας “ζώνη Goldilocks” πολυπλοκότητας που θα μπορούσαμε εύκολα να διερευνήσουμε περισσότερο. Συχνά αρκεί λίγη παραπάνω προσοχή σ’ όσα μας περιβάλλουν και η ταπεινή παραδοχή πως ίσως τελικά δεν τα γνωρίζουμε τόσο καλά όσο νομίζαμε.