Αφιέρωμα libre: Οι ανεμόμυλοι στην Ελλάδα μεταμορφώνονται και μπαίνουν σε μια νέα εντυπωσιακή εποχή

Έχετε φανταστεί τον εαυτό σας να κοιμάται σ΄ έναν ανεμόμυλο; Προβιομηχανικές δομές, που τραγουδήθηκαν με τη μουσική του Χατζιδάκι, ενέπνευσαν λογοτέχνες, ζωγράφους, σκηνοθέτες, λαϊκούς παραμυθάδες, παραδοσιακούς τραγουδιστές, επιστήμονες. Οικολογικές κατασκευές με ιστορία, μεράκι και τέχνη, που βάσισαν εαυτόν στην αιολική ενέργεια.

Της Άννας Στεργίου

Σύμβολα παραγωγικής διαδικασίας μίας άλλης εποχής, οι ανεμόμυλοι, άλλοι όρθιοι, άλλοι φθαρμένοι στέκονται σε πείσμα των καιρών, για να θυμίζουν πως ο άνθρωπος μπορεί να δαμάσει, ακόμη και τον άνεμο, όταν θέλει.

Κατά έναν μαγικό τρόπο αυτά τα θαυμαστά οικοδομήματα, που αποτελούν κομμάτι, μίας παλαιότερης Ελλάδας σήμερα «μεταμορφώνονται» και προσαρμόζονται στη νέα εποχή με ανακαινίσεις, αλλαγές και νέες χρήσεις.

Τα διαφορετικά είδη μύλων

Με τον όρο «μύλοι», σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ελληνικών Μύλων (ΙτΕΜ) εννοούνται: ανθρωπόμυλοι, ζωόμυλοι, ανεμόμυλοι, νερόμυλοι κλπ.. Οι μύλοι ταξινομούνται και ως προς το παραγόμενο προϊόν: αλευρόμυλοι, ρυζόμυλοι, μπαρουτόμυλοι, ζαχαρόμυλοι, ελιόμυλοι ταμπακόμυλοι κλπ. Το είδος των μύλων εξαρτάται κι από τον μηχανισμό: σύνθλιψης, αποφλοίωσης, πριονίσματος, αλέσματος, τριβής, τεμαχισμού κλπ. Εκτός από τους κύριους χώρους του μύλου περιλαμβάνονται και οι βοηθητικοί χώροι, που αποτελούν κομμάτι του.

Ορισμένοι ιστορικοί εκτιμούν πως ο πρώτος ανεμόμυλος σχεδιάστηκε στον μεσογειακό χώρο από τον Ήρωνα της Αλεξάνδρειας τον πρώτο αιώνα μ.Χ. κι ήταν μια πρωτοποριακή μηχανική εφεύρεση. Ωστόσο, κάποιοι θεωρούν ότι αυτού του είδους η τεχνολογία είχε ξεκινήσει από ασιατικούς λαούς. Μελετητές θεωρούν πως οι ανεμόμυλοι ήρθαν από τους Σταυροφόρους μετά τον 8^ο αιώνα μ.Χ., καθώς είχαν ταξιδέψει σε περιοχές της Ασίας, που είχαν δημιουργήσει μύλους για τις δικές τους ανάγκες.  

Πότε κατασκευάζονται οι πρώτοι ανεμόμυλοι στον ελλαδικό χώρο;

Οι επιστήμονες πιθανολογούν πως οι πρώτοι ανεμόμυλοι φτιάχτηκαν από τους Ενετούς και στην ακμή της η Ελλάδα αριθμούσε περίπου 50.000 τέτοιες κατασκευές.

Ας μην ξεχνάμε πως το 1207 ιδρύεται το Δουκάτο της Νάξου ή Δουκάτο του Αιγαίου με επικεφαλής τον Ενετό στρατιωτικό και σταυροφόρο Μάρκο Σανούντο.

Η Νάξος είναι υποτελής στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας αλλά και ουκ ολίγα νησιά των Κυκλάδων, που αλλάζουν, ιστορικά, πολιτική σελίδα.

Οι κυκλαδίτικοι ανεμόμυλοι

Υπολογίζεται πως οι ανεμόμυλοι στις Κυκλάδες ήταν περίπου 2.000 και τα νησιά της περιοχής έπαιξαν τον ρόλο τους ως κέντρα ανεφοδιασμού των καραβιών. Επομένως, λόγω της στρατηγικής τους θέσης οι μύλοι λειτούργησαν ως βασική δομή της ναυτικής οικονομίας των νησιών στη στεριά. Τον καιρό αιχμής, όταν είχε συγκεντρωθεί η σοδειά, οι μύλοι μπορούσαν να δουλεύουν ακατάπαυστα, 24 ώρες την ημέρα, ανάλογα φυσικά με τον καιρό. Αν είχε αέρα, χωρίς να κοπάζει ένας μύλος μπορούσε ν΄ αλέσει αναλόγως και την κατασκευή του από 20 έως και 70 κιλά σιτάρι ανά ώρα.

Κύρια χαρακτηριστικά των πέτρινων συνήθων κατασκευών με κωνική οροφή ήταν η παχιά τοιχοποιία 0,9 έως 1 μέτρο στην κάτω πλευρά και περίπου 0,6 έως 0,7 εκατοστά στην πάνω πλευρά. Οι ανεμόμυλοι είχαν ως βασικό μηχανικό σύστημα τις μυλόπετρες, την ξυλοκατασκευή και τα βαμβακερά καραβόπανα. Συνήθως οι μυλόπετρες προέρχονταν από πετρώματα της Μήλου. Όσοι τους κατασκεύαζαν χρησιμοποιούσαν την ίδια τεχνική, που αφορούσε και στα πανιά των πλοίων. Οι ανεμόμυλοι είναι τριώροφοι και κάποιοι από αυτούς διατηρούν τους παλιούς μηχανισμούς, που έπρεπε να γνωρίζει και να χειρίζεται με ευελιξία ο μυλωνάς.

Μόλις έπιανε αέρας γύριζε η φτερωτή και ταυτόχρονα η πέτρα του μύλου άλεθε τα σιτηρά, που μετατρέπονταν σε αλεύρι. Η πληρωμή των μυλωνάδων ήταν κυρίως παρακράτηση του 10% του προϊόντος ως πληρωμή για τα λεγόμενα «αλεστικά». Ανάλογα με το είδος του μύλου, μπορούσαν να παράγουν περίπου 70.000-80.000 κιλά  αλεύρι σίτου, κριθαριού κ.ά. κάθε χρόνο, ανάλογα με την ένταση και την κατεύθυνση του ανέμου. Οι κάτοικοι εκτός από τη δική τους χρήση, πήγαιναν και για το άλεσμα ζωοτροφών (π.χ. βελανίδι).Έτσι στη Σαντορίνη τους χρησιμοποιούσαν για ν΄ αλέσουν φάβα, στη Μύκονο για βελανίδια για τα ζώα, σε άλλες περιοχές ακόμη και για καρύδια κ.ά.

Οι υπάρχοντες μύλοι

Άλλοι ανήκουν στο υπουργείο Πολιτισμού, άλλοι εξυπηρετούν κι είναι δημόσια κτήρια, άλλοι είναι ιδιωτικοί και χρησιμοποιούνται ως κατοικίες, άλλοι είναι επιχειρήσεις κ.ά. Ταυτισμένοι στη συλλογική συνείδηση κυρίως με τις Κυκλάδες άλλοι είναι διάσημοι, λευκοί, φρεσκοβαμμένοι ή στη φυσική πέτρα κι άλλοι λιγότερο γνωστοί. Άλλοι μπροστά στα λιμάνια κι άλλοι ξεχασμένοι, εγκαταλειμμένοι και απόμακροι από τις φωνές των περαστικών. Ανεμόμυλοι όρθιοι, σε λιγότερο καλή κατάσταση ή ακόμη κι ερειπωμένοι, εξακολουθούν να υπάρχουν μέχρι σήμερα στη Χίο, στην Ικαρία, στην Αστυπάλαια, στη Ρόδο, στη Ζάκυνθο, στο Λασίθι της Κρήτης κ.ά. και κεντρίζουν το διεπιστημονικό ενδιαφέρον. Εξάλλου, ο μυλωνάς και η γυναίκα του τραγουδήθηκαν από τη λαϊκή μούσα κι αποτέλεσαν έμπνευση για τους λαούς για παραμύθια και παροιμίες, ακόμη και για επώνυμα.

Διαφορές των ξένων με τους ελληνικούς μύλους

Οι ξένοι μύλοι σαφώς διαφέρουν σε σχέση με τους ελληνικούς. Έχουν εντελώς διαφορετικό σχήμα, άλλα χρώματα και είναι ακόμη πιο ογκώδεις και διαφορετικές κατασκευές. Σε κάθε περίπτωση, όπου υπήρχαν μύλοι προσαρμόστηκαν στις τοπικές ανάγκες και τα τοπικά προϊόντα αλλά και στο εμπόριο. Παρότι είναι πιο «μουντοί» σε χρώματα είναι κι αυτοί απολύτως εναρμονισμένοι κι αυτοί με το περιβάλλον.

Σήμερα απ΄ αυτές τις αξιοθαύμαστες εφευρέσεις, που τιθάσευαν και κανάκευαν τον άνεμο οι χρήσεις είναι πολλαπλές. Εντυπωσιακοί μύλοι υπάρχουν και στην Ελβετία, στη Νορβηγία, στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ, ακόμη και στην Κορέα κ.ά. Άλλοι παρέμειναν στη δημόσια σφαίρα, άλλοι μετατράπηκαν σε τουριστικά καταλύματα, σε μουσεία, σε χώρους εκδηλώσεων ή ιδιωτικές κατοικίες, με κάποιες υποτυπώδεις μετατροπές, κυρίως ως προς τα παράθυρα και γενικότερα τη ροή του αέρα.

Από τις χώρες, που έχουν παράδοση στους ανεμόμυλους είναι η Ολλανδία και μάλιστα μέσα στον μύλο Μόλεν βαν Σλότεν γίνονται κι εκδηλώσεις. Το Ζάανσε Σανς, που έχει ανεμόμυλους έχει μεταβληθεί σε υπαίθριο μουσείο. Το 1997 οι ανεμόμυλοι της Ολλανδίας ανακηρύχθηκαν Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, διότι οι ανεμόμυλοι του Kinderdijk χτίστηκαν για να διατηρούν στεγνή την πεδιάδα του Alblasserwaard.

Οι ανεμόμυλοι – σήμα κατατεθέν της Μυκόνου

Από τους πιο παλιούς της Μυκόνου είναι οι Κάτω Μύλοι, όπως λέγονται συχνά, ένα συγκρότημα επτά παραδοσιακών ανεμόμυλων του 17ου αιώνα, που βρίσκονται χτισμένοι ανάμεσα από την Αλευκάντρα και το Νιοχώρι. Σήμερα αρκετοί εξ αυτών είναι στο κέντρο της πόλης, άλλοι φιλοξενούν τουρίστες κι άλλοι φιλοξενούν μουσειακές συλλογές. Το υπαίθριο αγροτικό μουσείο – λαογραφική συλλογή οφείλει το όνομά του στο επώνυμο του τελευταίου του ιδιοκτήτη – μυλωνά Γεωργίου Μπόνη. Περιήλθε στη Λαογραφική Συλλογή, μετά από αγορά το 1962 και εκτίθενται  ο μηχανισμός, ο εξοπλισμός του, τα υπόλοιπα κτήριά του αλλά ακόμη και το σπιτάκι του μυλωνά.

Η Μύκονος είχε προβιομηχανική δραστηριότητα και μάλιστα το νησί ζούσε από τα αλέσματα. Ενώ μόλις 4 μύλοι θ΄ αρκούσαν για τη διατροφή των ντόπιων και των ζωντανών τους στην απογραφή του 1828 είχαν καταγραφεί 28-29. Ουσιαστικά επρόκειτο για σταθμό ανεφοδιασμού, διότι οι ναυτικοί, ακόμη και Ρώσοι, είχαν τη δυνατότητα ν΄ αγοράσουν αλεσμένα σιτηρά – ψωμί και παξιμάδι – ώστε να μπορούν να έχουν στα ταξίδια τους δίνοντας αίγλη και εμπορική δραστηριότητα στο νησί. Οι μυλωνάδες λοιπόν κατά μία έννοια ήταν «ναυτικοί της στεριάς», διότι έπρεπε να τιθασεύσουν τον αέρα και να προσέχουν να μη σκίσει ο αέρας τα πανιά από τους βόρειους ανέμους, που μαστίζουν το νησί. Ορισμένοι μύλοι της Μυκόνου έχουν κριθεί διατηρητέα μνημεία. Ο μύλος του Γερώνυμου ήταν από τους τελευταίους που έκλεισαν την πόρτα στις δραστηριότητες, καθώς λειτουργούσε έως τη δεκαετία του ’60, πλέον ως μηχανοκίνητος. Σημαντικό ρόλο για να μείνουν όρθιοι οι μύλοι έπαιξαν οι Μυκονιάτες της Αθήνας.

Μύλοι υπάρχουν και στη Σαντορίνη και ξεχωρίζουν, με το καλημέρα, που έρχεται ο επισκέπτης στο νησί. Από το 1993 με απόφαση τότε του υπουργείου Πολιτισμού χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα μνημεία οι Μύλοι του Εμπορείου, στον λόφο του Γαβρίλου. Η δημοτική αρχή έκανε μία προσπάθεια σε συνεργασία με τη ΔΕΗ ΑΕ και ήδη από το 2015 ξεκίνησε ένα έργο για την αποκατάσταση των μύλων και το έργο παραλήφθηκε τον Φεβρουάριο του 2023.

Μύλοι που έγιναν τουριστικά καταλύματα

Φυσικά πλέον, υπάρχουν μύλοι που έχουν μετατραπεί σε τουριστικά καταλύματα. Έτσι, ουδείς μυλωνάς θα φανταζόταν ότι το άλλοτε «μαγαζί» του… επέλεγαν ζευγάρια, αντί νυφικές σουίτες, διότι αυτό συμβαίνει με τις βίλες «Windmill», που προσφέρουν διακοπές πολυτελείας. Μπορούν να φιλοξενήσουν και οικογένειες, δηλαδή έως 5 άτομα και οι επισκέπτες μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μία σειρά από παροχές πολυτελείας. Το τριώροφο κατάλυμα διατηρεί το κωνικό σχήμα αλλά και το χτιστό κρεβάτι, που συνηθίζεται και στα νησιά αλλά και σε ηπειρωτικές περιοχές της Ελλάδας.

Σε μοντέρνο κατάλυμα έχει εξελιχθεί ο «Ανεμόμυλος» (του Καραμήτσου). Βρίσκεται στον παραδοσιακό οικισμό Τρυπητή της Μήλου και προσφέρει άνετη διαμονή στο ηφαιστειογενές νησί τη θερινή σεζόν. Η κ. Μαρία Καραμήτσου μεταμόρφωσε τον μύλο που είχε ο πατέρας της, σε κατάλυμα πολυτελείας και πλέον μπορούν να κοιμηθούν σ΄ αυτόν από 4 έως 6 άτομα. Η προσπάθεια που έγινε, όπως μας εξήγησε, ήταν να μείνουν τα χαρακτηριστικά του στοιχεία, ώστε να μη χάσει τη φυσιογνωμία του αλλά να υπάρχει και ισορροπία με το περιβάλλον.

Οι ανεμόμυλοι της Τήνου, της Πάρου, της Ίου

Πάνω από 100 ανεμόμυλοι υπήρχαν στην Τήνο, που ήταν συνυφασμένοι με τα σιτηρά και συνέβαλαν στην τοπική οικονομία. Οι μύλοι της Τήνου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην τροφοδοσία και κατά την Τουρκοκρατία αλλά και αργότερα κατά τη γερμανική κατοχή. Σήμερα κάποιοι απ΄αυτούς χρησιμοποιούνται ως κατοικίες.

Με το καλημέρα οι ταξιδιώτες αντικρίζουν τον ανεμόμυλο στο λιμάνι της Πάρου ενώ όποιος βρεθεί στο δημαρχείο του νησιού μπορεί να δει από κοντά έναν εντυπωσιακό μύλο.Κατά καιρούς έχει ειπωθεί, η ανάγκη απομάκρυνσης του ανεμόμυλου από το λιμάνι, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην καταστραφεί, διότι τίθεται θέμα κυκλοφορίας, ιδίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι μύλοι της Μάρπησσας έχουν αναγνωριστεί με το ΦΕΚ 527/Β/29-6-1989, σε ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Στη σκιά του ανεμόμυλου στην Αγκαιριά της Πάρου υπάρχει η καφετέρια – ρεστοράν «Ανεμόμυλος». Το καφεδάκι ή το φαγητό συνδυάζεται με τη σκιά του ανεμόμυλου.

Η Ίος έχει 12 ανεμόμυλους που αγναντεύουν την πόλη της Χώρας και τρεις εξ αυτών έχουν αναπαλαιωθεί. Οι μύλοι δείχνουν μία στάλα παράδοσης δίπλα στα πολυσύχναστα μπαρ και τις ταβέρνες της πόλης του κοσμοπολίτικου νησιού.

Ανεμόμυλοι στη Χίο, στη Ρόδο, την Πάτμο, την Αστυπάλαια, τη Ζάκυνθο

Αν και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, ανεμόμυλους έχουν κι άλλα νησιά και στο Βόρειο Αιγαίο, όπως στη Χίο, αλλά και στα Δωδεκάνησα, στη Ρόδο, στην Πάτμο, στην Αστυπάλαια, στη Ζάκυνθο κ.ά. ή υπήρχαν κατά το παρελθόν κι έχουν καταστραφεί. Εντυπωσιακοί είναι κι οι μύλοι, που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης της Ρόδου αλλά παρότι δεν είναι κατεστραμμένοι δεν είναι λειτουργικοί. Οκτώ ανεμόμυλους μετρά η πόλη της Σκάλας στην Αστυπάλαια, οι οποίοι ανακαινίστηκαν κι είναι εντυπωσιακοί χάρις στις ιδιαίτερες στέγες, που κινούνται ανάλογα με την κατεύθυνση του ανέμου. Το 2024 προχώρησαν οι διαδικασίες χρηματοδότησης με την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και το υπουργείο Πολιτισμού για να υπάρξει μέριμνα για τους ανεμόμυλους της Χώρας Πάτμου. Τον περασμένο Νοέμβριο σε συνεργασία του δήμου Καλυμνίων με το υπουργείο Πολιτισμού προχώρησε η στερέωση κι αποκατάσταση 3 ιδιαίτερα εντυπωσιακών ανεμόμυλων στην περιοχή της Χρυσοχεριάς με κονδύλι ύψους 1,168 εκ. ευρώ. Ο ένας ανεμόμυλος πλέον είναι λειτουργικός, μπορεί δηλαδή να αλέθει σιτηρά, ο άλλος μετατράπηκε σε αναψυκτήριο κι ο τρίτος σε μουσείο.

Οι τέσσερις ανεμόμυλοι της Χίου απέχουν περίπου ενάμιση χιλιόμετρο από την πόλη, στην περιοχή Ταμπάκικα και διατηρούν την γκρίζα πέτρινη όψη τους. Στη Λήμνο τα τελευταία χρόνια έγινε μια προσπάθεια και ανακαινίσθηκαν στην περιοχή Κοντία και λειτουργούν ως ενοικιαζόμενα δωμάτια και πια είναι μέρος της τουριστικής εικόνας του νησιού.

Οι ανεμόμυλοι του Λασιθίου της Κρήτης

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν κι οι ανεμόμυλοι στον νομό Λασιθίου Κρήτης, όπου από το 2020 έχουν εγγραφεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2020. Η διαφορά είναι πως ο ανεμόμυλος εδώ χρησιμοποιήθηκε για την άντληση του νερού, προκειμένου να ποτιστεί ο κάμπος. Κατά το παρελθόν φημολογείται πως υπήρχαν περίπου 12.000 μύλοι, που έδειχναν εμπράκτως και τον πλούτο, που μπορούσε να συνεισφέρει η οργανωμένη αγροτική οικονομία!

«Οι παραδοσιακοί μύλοι εκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους, τον αέρα και το νερό, ως ενέργεια για να επιτελέσουν το έργο τους, που αποτελεί την πρωτοβιομηχανική παραγωγή στην κοινωνία», μας ανέφερε ο ιστορικός Μιχάλης Βαρλάς. Όπως εξηγεί, «αποτέλεσαν σημεία συνάντησης και ανταλλαγής ειδήσεων, γνώσεων και απόψεων σε εποχές που δεν γνώριζαν την μαζική επικοινωνία και την κυκλοφορία των πληροφοριών μέσω του Τύπου». Όπως αναφέρει, «στο Αιγαίο χρησιμοποιήθηκαν και οι δύο τύποι αλλά λόγω της υδροπενίας και της αντίστοιχης τεράστιας διαθεσιμότητας αιολικής ενέργειας κυριαρχούν οι ανεμόμυλοι που αποτελούν ακόμα και σήμερα σημαντικά τοπόσημα και τουριστικούς πόλους έλξης στους διάφορους τόπους».

Η οικογένειά του είχε μύλο στη Χίο  κι όπως εξηγεί χαρακτηριστικότερα παραδείγματα, αποτελούν οι μύλοι της Μυκόνου αλλά και οι ανεμόμυλοι στην παραλία της πόλης της Χίου, που αποτελούν δυο διαφορετικά παραδείγματα κι ως προς τις περιοχές στις οποίες χωροθετούνται. «Οι μύλοι αφορούν κυρίως στην άλεση των δημητριακών, απαραίτητης ύλης για την διατροφή διαχρονικά, αλλά με πολύ σημαντικότερη ποσοστιαία συμμετοχή στην δίαιτα των λαϊκών και αγροτικών στρωμάτων. Στην Μύκονο το παράξενο είναι ότι έχουμε πληθώρα μύλων σε μια περιοχή, που δεν παράγει σιτηρά, άρα μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι το νησί χρησιμοποιούνταν και ως σταθμός ανεφοδιασμού και διακίνησης αλεύρων για τα διερχόμενα πλοία και, για σημαντικές περιόδους, για τα πειρατικά πληρώματα που λυμαίνονταν το Αιγαίο».

«Στη Χίο, εξηγεί ο κ. Βαρλάς, οι διάσημοι ανεμόμυλοι εξυπηρετούσαν τη βιομηχανική ζώνη της πόλης και ιδιαίτερα τα βυρσοδεψεία, τα οποία λειτουργούσαν στην περιοχή από τα μέσα του 19ου αιώνα. Οι μύλοι λοιπόν μπορούν να αναδειχθούν σε πρώτης τάξεως ευκαιρίες για να βυθιστούμε στις ιστορίες μιας περιοχής και να καταλάβουμε την κουλτούρα του κάθε τόπου».

Σήμερα, σημειώνει, εξαιτίας της θέσης τους σε «προνομιακά ευάερα σημεία, σε υψώματα ή σε παραθαλάσσια μέρη, οι μύλοι προσφέρονται για μια σειρά νέες χρήσεις, όπως εξοχικές κατοικίες, καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος ή απλά επισκέψιμα μνημεία. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ενώ έχει χαθεί η αρχική χρήση, διατηρείται η λειτουργία της υποδοχής και φιλοξενίας ξένων και περαστικών και του κέντρου αναφοράς μιας κοινότητας, η οποία έχει αφήσει τα ίχνη της στην λαϊκή σοφία με φράσεις, όπως κι «η μυλωνού τον άντρα της με τους πραματευτάδες».