Αξιοποιείστε τα chatbots για να γίνετε πιο έξυπνοι, όχι πιο αδύναμοι… Απλές στρατηγικές χωρίς απώλεια κριτικής σκέψης

Ακούτε για την τεχνητή νοημοσύνη παντού: στις ειδήσεις, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στη δουλειά σας, ίσως ακόμα και από τη γιαγιά σας. Όλοι μας βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο αυτό. Μερικοί μπορεί να έχουν αναπτύξει και μια «αλλεργία» στην υπερβολή γύρω από την AI, τις υπερβολικές υποσχέσεις ή τις προβλέψεις καταστροφής. Μια μέρα ακούμε «η AGI (τεχνητή νοημοσύνη επιπέδου ανθρώπου) έφτασε», την επόμενη «η AI θα σου πάρει τη δουλειά» και μετά «η AI είναι καλύτερη κι από τον ψυχοθεραπευτή σου».

Δεν γράφω ως ενθουσιώδης οπαδός της τεχνολογίας, αλλά ως οδηγός για να σας βοηθήσω να πλοηγηθείτε σε αυτόν τον νέο κόσμο. Σύμφωνα με έρευνες, το 78% των οργανισμών, το 81% των ερευνητών, το 86% των φοιτητών και σχεδόν τα δύο τρίτα των ιατρών χρησιμοποιούν ήδη AI με κάποιο τρόπο. Είτε μας αρέσει είτε όχι, τα chatbots ήρθαν για να μείνουν. Αυτό δεν είναι απαραίτητα πρόβλημα — όμως μπορεί να γίνει, αν τα χρησιμοποιούμε με βλαβερούς τρόπους. Εδώ θα μάθετε πώς να το αποφύγετε.

Πρώιμα ευρήματα δείχνουν ότι η υπερβολική και μη στοχαστική χρήση chatbots μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στη σκέψη μας. Για παράδειγμα, έρευνα της Wharton School στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια διαπίστωσε πως ενώ ένα chatbot βελτίωσε την απόδοση φοιτητών στα μαθηματικά, το όφελος ήταν προσωρινό – όταν αφαιρέθηκε η AI, οι φοιτητές τα πήγαν χειρότερα από την ομάδα ελέγχου.

Σε άλλη μελέτη του Michael Gerlich στη SBS Swiss Business School, όσο περισσότερο χρησιμοποιούσαν οι φοιτητές τα chatbots, τόσο μειωνόταν η ικανότητα κριτικής σκέψης τους. Επιπλέον, πρόσφατη έρευνα απεικόνισης εγκεφάλου στο MIT έδειξε πως όσοι έγραψαν έκθεση με chatbot δεν θυμούνταν το περιεχόμενο λίγα λεπτά μετά, ενώ η εγκεφαλική τους δραστηριότητα ήταν χαμηλότερη και λιγότερο συνεκτική σε σύγκριση με όσους δεν είχαν βοήθεια AI.

Στρατηγικές χρήσης chatbots χωρίς απώλεια κριτικής σκέψης

Είτε προτιμάτε το ChatGPT, το Gemini, το Claude ή το Grok, ίσως ανησυχείτε για τις επιπτώσεις στην κριτική σκέψη και δημιουργικότητά σας. Για να τις αποφύγετε, ακολουθούν πρακτικές συμβουλές για έξυπνη χρήση της AI — κυρίως σε πνευματική εργασία (γραφή, έρευνα, ανάπτυξη ιδεών) και όχι τόσο για συναισθηματική υποστήριξη ή προγραμματισμό.

Η καλή είδηση είναι ότι δεν φταίει η ίδια η τεχνολογία που μπορεί να μας κάνει λιγότερο έξυπνους – αλλά ο τρόπος που τη χρησιμοποιούμε. Για να προστατευτείτε και να ωφεληθείτε πραγματικά, αρκεί να σχεδιάσετε λίγο πιο έξυπνες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο μυαλό σας και τα chatbots.

Στοχαστείτε και θέστε όρια
Χωρίς στοχασμό είναι εύκολο να καταφύγετε στη μηχανική χρήση των chatbots – κάτι που μακροπρόθεσμα μπορεί να υπονομεύσει την προσωπική σας εξέλιξη. Πριν ξεκινήσετε να χρησιμοποιείτε AI σε μια εργασία, αναρωτηθείτε: τι έχει σημασία για την προσωπική και επαγγελματική μου ανάπτυξη στα επόμενα τρία, πέντε ή δέκα χρόνια; Καταγράψτε τους στόχους σας ή τις δεξιότητες που θέλετε να καλλιεργήσετε. Αυτό θα είναι σημείο αναφοράς για κάθε χρήση της AI.

Για παράδειγμα: Στόχος – σε πέντε χρόνια θέλω να γίνω σύμβουλος επιχειρήσεων. Απαραίτητες δεξιότητες: δημιουργικές λύσεις, λήψη αποφάσεων σε σύνθετα σενάρια, κριτική αξιολόγηση επιλογών, πειστική παρουσίαση κ.ά. Έτσι θα μπορείτε κάθε φορά να κρίνετε αν η χρήση chatbot βοηθά ή εμποδίζει τους μακροπρόθεσμους στόχους σας. Αν διαπιστώσετε ότι βασίζεστε σε chatbot για στρατηγικές αποφάσεις από το μηδέν, ίσως χάνετε πολύτιμες δεξιότητες.

Για ευκολία μπορείτε να σχεδιάσετε ένα δικό σας «δέντρο αποφάσεων» σχετικά με τη χρήση chatbot και να το κρατάτε κοντά στον χώρο εργασίας σας.

Στρατηγικές έξυπνης χρήσης της AI

Ξεκινήστε πάντα χωρίς AI
Για κάθε εργασία όπου έχει σημασία η σκέψη σας, ξεκινήστε μόνοι σας πριν απευθυνθείτε σε chatbot. Φανταστείτε τη διαδικασία σαν σάντουιτς: κάτω στρώση – η δική σας «πρώτη ύλη» (πρόχειρο άρθρου, ιδέα ή σχέδιο παρουσίασης). Μεσαία στρώση – ζητήστε από το chatbot σχόλια ή εναλλακτικές οπτικές. Πάνω στρώση – ενσωματώστε επιλεκτικά όσα θεωρείτε ότι ενισχύουν τη δουλειά σας.

Έτσι διατηρείτε τη γνησιότητά σας και μαθαίνετε ουσιαστικά: όταν προσπαθείτε πρώτα μόνοι σας κατανοείτε καλύτερα το πρόβλημα· με τη βοήθεια του chatbot βελτιώνετε αυτήν την κατανόηση. Αντίθετα, αν βασιστείτε σε έτοιμες λύσεις της AI, οι ιδέες της παραμένουν αποκομμένες από τη σκέψη σας και δύσκολα εφαρμόζονται αργότερα.

Υιοθετήστε σκεπτικισμό
Όταν λαμβάνετε απαντήσεις από chatbots διατηρήστε πάντα σκεπτικισμό και ελέγξτε τις πληροφορίες. Η AI συχνά παράγει «ψευδείς» πληροφορίες με μεγάλη αυτοπεποίθηση («hallucinations»). Επαληθεύστε σημαντικούς ισχυρισμούς μέσω πηγών — προτιμήστε συστήματα που ενσωματώνουν αξιόπιστες αναφορές (όπως ChatGPT με web search ή Perplexity). Σε λειτουργίες «deep research», βλέπετε τα βήματα του συστήματος προς την απάντηση — έτσι ελέγχετε καλύτερα τη διαδικασία.

Ακολουθήστε τους συνδέσμους που παρέχει για συγκεκριμένους ισχυρισμούς και επιβεβαιώστε ο ίδιος/α την ακρίβεια τους. Μπορείτε επίσης να ζητήσετε από την AI λίστα σχετικών πηγών ή να δηλώσει ξεκάθαρα αν δεν υπάρχει αξιόπιστη πηγή ή αν δεν γνωρίζει κάτι — αποτρέποντας αυθαίρετες απαντήσεις.

Εξερευνήστε προκαταλήψεις και τυφλά σημεία:
Ακόμη κι όταν μια απάντηση είναι ορθή τεχνικά, μπορεί να είναι στενή ή γενική λόγω περιορισμών των δεδομένων εκπαίδευσης της AI. Καλλιεργήστε τη συνήθεια να ερευνάτε τι λείπει ή τι άλλο θα μπορούσε να ειπωθεί — ζητήστε πιθανά bias ή εναλλακτικές προσεγγίσεις πέραν των συνηθισμένων.

Καλλιεργήστε τη δημιουργικότητα μέσω AI

Μην περιορίζεστε σε προβλέψιμα prompts όπως «περίληψε αυτό το κείμενο» ή «ξαναγράψε την παράγραφο». Τέτοια prompts οδηγούν σε γενικά αποτελέσματα γιατί τα χρησιμοποιούν όλοι. Αντίθετα, χρησιμοποιήστε τα chatbots σαν παιδική χαρά δημιουργικότητας:

• Role-playing: Πειραματιστείτε ζητώντας κριτική μιας ιδέας σαν αρχαίος φιλόσοφος σκεπτικιστής απέναντι στην τεχνολογία ή ως επενδυτής που αναζητά εμπορικό δυναμικό.
• Μεταφορές: Ζητήστε μεταφορές που εξηγούν γιατί η κατάχρηση της AI λειτουργεί ως «τηλεμεταφορά» αντί για χαρτογράφηση διαδρομής μάθησης — βοηθώντας έτσι στην καλύτερη κατανόηση ενός δύσκολου θέματος.
• Νέα οπτικές: Ρωτήστε ποια αντίστοιχα φαινόμενα στη φυσική ή στα μαθηματικά φωτίζουν μια ιδέα από άλλη σκοπιά — αποκαλύπτοντας εκπληκτικές ομοιότητες.

Γενικά όσο πιο εξελιγμένο είναι το μοντέλο (όπως GPT-5 ή Grok 4), τόσο μεγαλύτερη δημιουργικότητα προσφέρει χάρη στη μεγαλύτερη ποικιλία γνώσεων και συνδυασμών ιδεών.

Ισορροπήστε τη δική σας συμβολή έναντι της AI

Είναι εύκολο να αφεθεί κανείς στην ευκολία των chatbots και τελικά εκείνα να καθορίζουν μεγάλο μέρος του έργου του χρήστη. Για να διατηρήσετε τον έλεγχο:
Δημιουργήστε έναν πίνακα με δύο στήλες – μία για τις δικές σας ιδέες/επιχειρήματα/δομές κι άλλη για τις εισφορές του chatbot (αναδιατυπώσεις, παραδείγματα κλπ). Βαθμολογήστε κάθε συμβολή από 1 έως 10 ανάλογα με το πόσο καθοριστική ήταν στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος.
Αν δείτε ότι το chatbot βαθμολογείται υψηλότερα απ’ όσο θα θέλατε σε βασικά σημεία, αλλάξτε τον τρόπο που του δίνετε οδηγίες: περιορίστε το μόνο σε υποστηρικτικές εργασίες (διόρθωση γραμματικής), κρατώντας τα κρίσιμα σημεία δικά σας.

Σχεδιάζοντας αποτελεσματικά prompts

Το μυστικό βρίσκεται στα prompts:
Τα περισσότερα συστήματα (ChatGPT, Claude κλπ) έχουν σχεδιαστεί ώστε οι απαντήσεις τους να είναι ευχάριστες – όχι απαραίτητα ωφέλιμες για την ανάπτυξή σας! Δύο στρατηγικές ξεχωρίζουν: prompts τύπου «καθοδηγητικό» (directive) και τύπου «μη-καθοδηγητικό» (non-directive).

– Καθοδηγητικός τρόπος:
Χρησιμοποιείται όταν έχετε ήδη ένα συγκεκριμένο προϊόν (draft άρθρου κλπ). Ζητάτε από το chatbot αυστηρή αξιολόγηση: σαφήνεια επιχειρημάτων, λογική δομή κλπ — χωρίς όμως αναδιατύπωση του ίδιου του κειμένου. Έτσι λειτουργεί σαν απαιτητικός επιβλέπων που εντοπίζει αδυναμίες κι εστιάζει αποκλειστικά στη βελτίωση μέσω κριτικής ανατροφοδότησης.

– Μη-καθοδηγητικός τρόπος:
Ιδανικός όταν θέλετε η επίδραση του chatbot να είναι ελάχιστη· λειτουργεί περισσότερο ως μέντορας παρά ως επιβλέπων. Αντί για άμεσες διορθώσεις ζητάτε ουδέτερα σχόλια («υπάρχουν ασαφή σημεία;», «ποιες ιδέες θα μπορούσαν να ενισχυθούν;»). Έτσι διεγείρει τον δικό σας στοχασμό χωρίς ποτέ να υπαγορεύει λύσεις.

Για παράδειγμα: πριν γράψω αυτόν τον οδηγό είχα μόνο μια θολή ιδέα στο μυαλό μου· ζήτησα από ένα chatbot ρόλο Σωκρατικού συνομιλητή ώστε με ερωτήσεις να ξεδιαλύνω στόχους κι επιχειρήματα χωρίς όμως καμία πρόταση ή απάντηση εκ μέρους του.
Αυτό μου επέτρεψε τελικά να ανακαλύψω τι πραγματικά θέλω εγώ ο ίδιος/α από αυτό το άρθρο — όχι κάτι επιβεβλημένο από την AI.

Πηγή: psyche.co