Αρχιμήδης, Νεύτωνας, Αϊνστάιν… Πώς γεννιέται η ξαφνική έμπνευση και η σχέση της με τη μνήμη

Έχετε ποτέ προσπαθήσει να βρείτε τη λέξη που συνδέει τις λέξεις πεύκο, καβούρι και σάλτσα; Όταν τελικά βρείτε τη λύση, πιθανότατα θα νιώσετε μια ξαφνική αναλαμπή, το γνωστό «Αχα!». Αυτό το φαινόμενο, που ονομάζεται έμπνευση, αποτέλεσε αντικείμενο πρόσφατης επιστημονικής μελέτης που αποκαλύπτει πώς ο εγκέφαλός μας το παράγει και γιατί τέτοιες στιγμές μένουν έντονα στη μνήμη μας.

Η Maxi Becker, γνωστική νευροεπιστήμονας στο Duke University, άρχισε να ασχολείται με το φαινόμενο της έμπνευσης διαβάζοντας το εμβληματικό βιβλίο του 1962 «The Structure of Scientific Revolutions» του ιστορικού και φιλοσόφου της επιστήμης Thomas Kuhn. Όπως εξηγεί, «κάποιες ιδέες είναι τόσο ισχυρές που αλλάζουν τον τρόπο σκέψης ενός ολόκληρου πεδίου», γεγονός που την οδήγησε να αναρωτηθεί πώς παράγονται αυτές οι σκέψεις από τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Τέτοιες στιγμές έμπνευσης έχουν σημαδέψει την ιστορία. Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας Βιτρούβιος περιγράφει πώς ο Έλληνας μαθηματικός Αρχιμήδης φώναξε «Εύρηκα!» όταν παρατήρησε την ανύψωση του νερού στην μπανιέρα του (αν και η ιστορία μπορεί να είναι μυθοπλασία). Αντίστοιχα, ο Ισαάκ Νεύτων φέρεται να συνέλαβε τη θεωρία της βαρύτητας όταν ένα μήλο έπεσε στο κεφάλι του. Ακόμα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, στις αρχές του 20ού αιώνα, είχε μια παρόμοια στιγμή που τον οδήγησε στη θεωρία της σχετικότητας.

Η έμπνευση δεν περιορίζεται στους ιδιοφυείς. Καθημερινά βιώνουμε τέτοιες στιγμές λύνοντας γρίφους ή αντιμετωπίζοντας κοινωνικά ή διανοητικά προβλήματα. Σε αντίθεση με την αναλυτική επίλυση προβλημάτων, όπου η λύση προκύπτει σταδιακά, η έμπνευση εμφανίζεται ξαφνικά, συχνά μετά από σύγχυση. Ο νευροψυχολόγος Donald Hebb είχε γράψει ότι η μάθηση μπορεί να συμβεί ως ένα «άλμα», μια απότομη μεταβολή στην κατανόηση — γνωστή ως αντιπροσωπευτική αλλαγή. Μέχρι σήμερα, ωστόσο, παρέμενε ασαφές πώς ο εγκέφαλος υποστηρίζει αυτή τη διαδικασία.

Η νευρωνική υπογραφή της έμπνευσης

Η Becker, εργαζόμενη στο Humboldt University of Berlin, αναζήτησε έναν τρόπο να εντοπίσει τη νευρωνική υπογραφή της έμπνευσης. Επειδή είναι αδύνατο να προκαλέσει κανείς μεγάλες ιδέες σε εργαστηριακό περιβάλλον, η ομάδα της επέλεξε μια απλή εργασία: παρουσίαζαν στους συμμετέχοντες εικόνες τύπου Mooney, δηλαδή ασπρόμαυρες εικόνες με τόσο υψηλή αντίθεση ώστε τα αντικείμενα (π.χ. ένας σκύλος ή μια κούπα) να είναι αρχικά αγνώριστα.

Οι συμμετέχοντες παρακολουθούσαν 120 τέτοιες εικόνες μέσα σε μαγνητικό τομογράφο (fMRI) για δύο ημέρες. Μετά από 10 δευτερόλεπτα εξέτασης κάθε εικόνας, δήλωναν αν αναγνώριζαν το αντικείμενο και απαντούσαν σε ερωτήσεις για την αιφνίδια αίσθηση κατανόησης, τη θετική συναισθηματική φόρτιση και τη βεβαιότητα — τρεις δείκτες που σχετίζονται με τη στιγμή της έμπνευσης.

Η ομάδα ανέλυσε τα δεδομένα χρησιμοποιώντας νευρωνικά δίκτυα για να εντοπίσει σταθερές αλλαγές στη δραστηριότητα του εγκεφάλου όταν οι συμμετέχοντες αναγνώριζαν σωστά τις εικόνες. Παρατήρησαν ότι αυξανόταν η δραστηριότητα στον κοιλιακό ινιοκροταφικό φλοιό (VOTC), υπεύθυνο για την αναγνώριση οπτικών προτύπων, στην αμυγδαλή, που επεξεργάζεται συναισθήματα, και στον ιππόκαμπο, κεντρικό όργανο της μνήμης. Η δραστηριότητα ήταν εντονότερη όσο πιο βέβαιη και θετικά φορτισμένη ήταν η εμπειρία — δηλαδή όσο πιο έντονη η έμπνευση.

Ο ιππόκαμπος λειτουργεί ως «ανιχνευτής ασυμφωνίας», καθώς αντιδρά όταν κάτι δεν ταιριάζει στις προσδοκίες του εγκεφάλου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η έμπνευση μετατρέπει μια άγνωστη εικόνα σε κάτι με νόημα, κόντρα στις αρχικές προβλέψεις του εγκεφάλου. Ο συνδυασμός αυτών των περιοχών — ιππόκαμπος, αμυγδαλή και VOTC — συγκροτεί ένα πιθανό δίκτυο πίσω από την αντιπροσωπευτική αλλαγή.

Σύμφωνα με τον γνωστικό νευροεπιστήμονα John Kounios, συν-συγγραφέα του βιβλίου «The Eureka Factor», αυτά τα ευρήματα συνδέουν για πρώτη φορά την ψυχολογική θεωρία με τον νευρωνικό μηχανισμό της έμπνευσης. Η ερευνήτρια Yuhua Yu, από το University of Arizona, επισημαίνει ότι αν χρησιμοποιούνταν διαφορετικά ερεθίσματα (όπως λέξεις), οι αλλαγές θα εμφανίζονταν σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου.

Έμπνευση και ενίσχυση της μνήμης

Αφού εντόπισαν τις εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με την έμπνευση, οι ερευνητές θέλησαν να εξετάσουν αν αυτές συνεργάζονται για να δημιουργήσουν ισχυρότερες μνήμες. Από παλιά υπήρχε η υπόθεση ότι τέτοιες στιγμές ενισχύουν τη μνήμη. Ο Hebb είχε γράψει ήδη το 1949 ότι η έμπνευση επηρεάζει διαρκώς τη μάθηση των ενηλίκων θηλαστικών.

Το λεγόμενο «πλεονέκτημα μνήμης μέσω έμπνευσης» έχει επιβεβαιωθεί σε διάφορα είδη επίλυσης προβλημάτων – από μαγικά κόλπα έως γρίφους. Η Becker διαπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες θυμούνταν καλύτερα τις εικόνες Mooney που είχαν αξιολογήσει ως ιδιαίτερα εμπνευσμένες λίγες ημέρες μετά το αρχικό πείραμα.

Όσο μεγαλύτερη ήταν η δραστηριότητα στον VOTC και τον ιππόκαμπο κατά τη στιγμή της έμπνευσης, τόσο καλύτερα θυμούνταν οι συμμετέχοντες τις εικόνες πέντε ημέρες αργότερα.

Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι το γεγονός πως μια ιδέα γεννά ισχυρή ανάμνηση δεν σημαίνει απαραίτητα πως είναι σωστή. Σε προηγούμενες μελέτες διαπιστώθηκε ότι όσο πιο γρήγορη και ευχάριστη φαίνεται μια λύση τόσο πιθανότερο είναι να είναι σωστή — αλλά υπάρχουν και ψευδείς εμπνεύσεις. Στην παρούσα μελέτη, οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν λανθασμένα πάνω από τις μισές εικόνες Mooney· στο 40% αυτών των περιπτώσεων δήλωσαν ότι βίωσαν αίσθηση έμπνευσης.

Έρευνες για την εφαρμογή της έμπνευσης στην καθημερινότητα

Οι εργαστηριακές μελέτες πάνω στην έμπνευση ανοίγουν τον δρόμο για εξερεύνησή της σε πραγματικές συνθήκες. Σύμφωνα με τη Yu, η δημιουργικότητα μοιάζει «με μαγική δύναμη», καθώς συχνά συνοδεύεται από στιγμές έμπνευσης που αποτελούν γνωσιακά άλματα.

Ωστόσο, όπως δείχνουν πρόσφατα ευρήματα της Yu, ο ρόλος της έμπνευσης στη δημιουργικότητα μπορεί να εξαρτάται από το είδος του προβλήματος. Όταν ζητήθηκε από συμμετέχοντες να δημιουργήσουν μεταφορές για επιστημονικές έννοιες, εκείνοι που βασίστηκαν στην έμπνευση δεν ήταν απαραίτητα πιο δημιουργικοί ούτε θυμόντουσαν καλύτερα τις έννοιες.

Η Becker εκτιμά πως αυτό συμβαίνει επειδή η δημιουργία μιας μεταφοράς απαιτεί πιο αργή γνωσιακή επεξεργασία σε σχέση με την ξαφνική αναγνώριση ενός κρυμμένου αντικειμένου.

Η Yu θέλει πλέον να εξετάσει την επίδραση της έμπνευσης σε ακόμη περισσότερα πλαίσια: «Οι περισσότερες μελέτες επικεντρώνονται στην επίλυση προβλημάτων στο εργαστήριο· πρέπει όμως να δούμε τι γίνεται στην ψυχοθεραπεία, στον διαλογισμό ή ακόμα και κατά τη χρήση ψυχεδελικών ουσιών». Αυτές οι γνώσεις θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στην εκπαίδευση· σύμφωνα με τον Kounios, στρατηγικές που ενισχύουν την εμφάνιση στιγμών έμπνευσης μπορούν να οδηγήσουν σε καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα.

«Είναι πολύ απαιτητικό για έναν εκπαιδευτικό να προκαλεί τέτοιες στιγμές στους μαθητές», σημειώνει ο Kounios, «όμως όσοι τα καταφέρνουν βοηθούν τους μαθητές να θυμούνται ουσιαστικά όσα μαθαίνουν». Επιπλέον, όπως λέει ο ίδιος: «Είναι κι ένα κίνητρο από μόνο του – αυτή η ευχάριστη αίσθηση όταν ο εγκέφαλος βρίσκει ξαφνικά τη λύση». Ίσως ακόμα και εσείς βιώσατε κάτι αντίστοιχο διαβάζοντας αυτές τις γραμμές — ίσως σας ήρθε σαν μήλο στο κεφάλι!

Πηγή: quantamagazine.org