Ένας θησαυρός 91 δισ. ευρώ ανεκμετάλλευτος στα ηλεκτρονικά σκουπίδια…

Έχετε φανταστεί πως τα ηλεκτρονικά μας… σκουπίδια είναι πραγματικός θησαυρός λόγω των πολύτιμων μετάλλων; Γνωρίζετε πως η Ελλάδα ενώ στα άλλα είδη ανακύκλωσης φιγουράρει από τις τελευταίες θέσεις, είναι από τις πρώτες χώρες στην ανακύκλωση ψηφιακών συσκευών; Ή ακόμη ότι υπάρχουν εταιρείες, που προσλαμβάνουν …ψηφιακούς καθαριστές;

Της Άννας Στεργίου

Ο καινούργιος ψηφιακός κόσμος, σίγουρα δημιουργεί μία άλλη πραγματικότητα απ΄ αυτή που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τη Βανέσα Γκρέι, επικεφαλής του Τμήματος Περιβάλλοντος και Τηλεπικοινωνιών Έκτακτης Ανάγκης, Γραφείο Ανάπτυξης Τηλεπικοινωνιών της Ακαδημίας ITU με έδρα την Ελβετία «σπαταλάμε 91 δις δολάρια ΗΠΑ σε πολύτιμα μέταλλα λόγω ανεπαρκούς ανακύκλωσης ηλεκτρονικών αποβλήτων»!

Ο όρος «Ψηφιακά Απορρίμματα» (ΨΑ) δεν είναι ταυτόσημος με τα «Ηλεκτρονικά Απορρίμματα» (ΗΑ). Ο όρος Ψηφιακά Απορρίμματα δεν αφορά μόνο υλικά πράγματα αλλά και άυλα, τα οποία μπορεί να είναι μείζονος ή ήσσονος σημασίας. Τα Ψηφιακά Απορρίμματα μπορούν να παραμείνουν στον ψηφιακό κόσμο ή λ.χ. να τυπωθούν και ν΄ αποτελέσουν ψηφιακό υλικό. Έτσι ως ΨΑ μπορούμε να χαρακτηρίσουμε:

• Περιττά ψηφιακά έγγραφα (π.χ. παλαιές μελέτες, κείμενα pdf κ.ά.)
• Παλαιά e-mail που συσσωρεύονται στις συσκευές αλλά χωρίς σημασία π.χ. προσκλήσεις που έχει περάσει η ημερομηνία τους
• Φωτογραφίες, που είναι θολές, διπλές κ.ά. ή ακόμη κι άλλες που για διάφορους λόγους έχουμε κρατήσει αλλά δεν χρησιμοποιούμε ή θέλουμε να πετάξουμε από τον υπολογιστή ή το κινητό τηλέφωνο
• Αχρησιμοποίητες Εφαρμογές και δεδομένα στην προσωρινή μνήμη
• Παλαιά διαδικτυακά παιχνίδια

Όλα αυτά εμποδίζουν και τους ίδιους τους υπολογιστές, τα λάπτοπ αλλά και τα κινητά μας τηλέφωνα να λειτουργήσουν πιο γρήγορα, αφού μπλοκάρουν τη μνήμη ή αναγκαζόμαστε να πληρώνουμε χώρους αποθήκευσης.  Σε αντίθεση με τα ψηφιακά σκουπίδια, τα ηλεκτρονικά απόβλητα (e-waste) περιλαμβάνουν ηλεκτρονικές συσκευές, όπως παλιούς υπολογιστές, τηλέφωνα, οθόνες, μετασχηματιστές κ.ά.  

Τα ηλεκτρονικά απόβλητα έχουν περιβαλλοντικό αντίκτυπο και ρύπανση, που αφορά σε όλα τα πεδία, υδάτων, χερσαίων εδαφών και υπεδάφους και αέρα με εκπομπές ενέργειας και CO2. Στα ψηφιακά σκουπίδια περιλαμβάνεται και η άσκοπη αποθήκευση και επεξεργασία δεδομένων, που δημιουργεί νέες αχρείαστες ψηφιακές ανάγκες.

Την ίδια στιγμή η οικολογική φιλοσοφία προβάλλει ως κίνημα και στους υπολογιστές. Το 2024, το 12% των ανθρώπων στην ΕΕ, σύμφωνα με τη Eurostat, θεώρησαν ως βασικό κριτήριο για την αγορά ενός εξοπλισμού πληροφορικής, τον οικολογικό σχεδιασμό με τα υψηλότερα ποσοστά να καταγράφονται, σύμφωνα με τη Eurostat, στην Αυστρία (62%) και την Κύπρο (41%).

Σύμφωνα με τη μελέτη απ΄ την 4^η Παγκόσμια Έκθεση Παρακολούθησης Ηλεκτρονικών Αποβλήτων (GEM) του ΟΗΕ, οι 62 εκατομμύρια τόνοι ηλεκτρονικών αποβλήτων που παράχθηκαν το 2022 θα γέμιζαν 1,55 εκατομμύρια φορτηγά 40 τόνων, ποσότητα ικανή για να σχηματίσει μια γραμμή – ζώνη, που περιβάλλει τον Ισημερινό.

Σύμφωνα με την έκθεση της ITU και της UNITAR τα ηλεκτρονικά απόβλητα αυξάνονται πέντε φορές ταχύτερα από την καταγεγραμμένη ανακύκλωση ηλεκτρονικών αποβλήτων. Το 2022 παράχθηκαν 62 εκατομμύρια τόνοι (Mt) ηλεκτρονικών αποβλήτων, αριθμός ρεκόρ αυξημένος κατά 82% σε σχέση με το 2010.  Πρακτικά αυτό σημαίνει πως το βάρος των αποβλήτων που παράχθηκαν ισοδυναμεί σε βάρος με 107.000 μεγάλα αεροσκάφη, 575 τόνων ικανά να φτιάξουν μία ζώνη από την Αθήνα ίσαμε τη Νέα Υόρκη!

Υπολογίζεται ότι το 2030 τα ηλεκτρονικά απόβλητα θ΄ αυξηθούν κατά 32% δηλαδή θα φτάσουν τα 82 εκατομμύρια τόνους. Την ίδια στιγμή, μόλις το 1% της ζήτησης για σπάνιες γαίες καλύπτεται από την ανακύκλωση ηλεκτρονικών αποβλήτων, γεγονός ιδιαίτερα ανησυχητικό για την γηραιά ήπειρο.

Σύμφωνα με τη Eurostat, το 2024, το 11% των ανθρώπων στην ΕΕ ανακύκλωσε το παλιό τους τηλέφωνο κατά την αντικατάστασή του, ενώ το 18% το έδωσε ή το πούλησε σε κάποιον άλλο. Τα υψηλότερα ποσοστά αναφέρθηκαν στην Ελλάδα, περίπου δηλαδή το 25% ανακύκλωσε το τηλέφωνό του και στην Κροατία (34% το έδωσε ή το πούλησε σε κάποιον άλλο). Σε ποσοστό 13%, περισσότεροι άνθρωποι στην ΕΕ ηλικίας 55-74 ετών ανακύκλωσαν τα παλιά τους τηλέφωνα το 2024 απ’ ό,τι άτομα ηλικίας 16-24 ετών (7%).  Περισσότεροι νέοι (23%) πούλησαν ή δώρισαν την παλιά τους συσκευή, σε σύγκριση με 12% για την ηλικιακή ομάδα 55-74 ετών.

Λιγότερο από το ¼  (22,3%) της ετήσιας μάζας ηλεκτρονικών αποβλήτων καταγράφηκε ότι είχε συλλεχθεί και ανακυκλωθεί σωστά το 2022. Έτσι, αφέθηκαν ανακτήσιμοι πόροι ύψους αξίας 62 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ, χωρίς να έχουν καταγραφεί και αυξάνοντας τους κινδύνους ρύπανσης. Η Αφρική είναι από τις χώρες, που ενώ χρησιμοποιεί λιγότερες ηλεκτρικές συσκευές αντιμετωπίζεται από τις δυτικές χώρες ευρωπαϊκές χώρες κι από παράνομα δίκτυα ως νεκροταφείο ηλεκτρονικών αποβλήτων, με ό, τι αυτό συνεπάγεται εξαιτίας της συγκέντρωσης υδραργύρου. Παράνομα δίκτυα έχουν διαπιστωθεί μετά από δημοσιογραφικές έρευνες, στη Γκάνα, τη Νιγηρία και την Τανζανία.

Παγκοσμίως, η ετήσια παραγωγή ηλεκτρονικών αποβλήτων αυξάνεται κατά 2,6 εκατομμύρια τόνους ετησίως, με ορίζοντα 82 εκατομμύρια τόνους έως το 2030, μια περαιτέρω αύξηση 33% από το ποσοστό του 2022.

Τα ηλεκτρονικά απόβλητα, όπως και κάθε προϊόν με βύσμα ή μπαταρία, που απορρίπτεται στο φυσικό περιβάλλον, αποτελούν κίνδυνο για την υγεία και το περιβάλλον. Περιέχουν τοξικά πρόσθετα ή επικίνδυνες ουσίες όπως ο υδράργυρος, που μπορούν να βλάψουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο με ό, τι αυτό συνεπάγεται.

Η έκθεση προβλέπει μείωση του καταγεγραμμένου ποσοστού συλλογής και ανακύκλωσης σε 20% έως το 2030, λόγω της αυξανόμενης διαφοράς στις προσπάθειες ανακύκλωσης σε σχέση με την ιλιγγιώδη αύξηση της παραγωγής ηλεκτρονικών αποβλήτων παγκοσμίως.

Η έκθεση από το Global E-waste Monitor τονίζει πως ο κόσμος «παραμένει εκπληκτικά εξαρτημένος» από λίγες χώρες για τα στοιχεία σπάνιων γαιών, παρά τις μοναδικές ιδιότητές τους που είναι κρίσιμες για τις μελλοντικές τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της ηλεκτροκίνησης.

Η βελτιωμένη διαχείριση των ηλεκτρονικών αποβλήτων θα μπορούσε ν’ αποφέρει παγκόσμιο καθαρό θετικό κέρδος 38 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ, που αντιπροσωπεύει μια σημαντική οικονομική ευκαιρία, αντιμετωπίζοντας παράλληλα την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις στην υγεία, σύμφωνα με τον Ρουεντίγκερ Κουέρ, επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λίμερικ της Ιρλανδίας και διευθυντή του προγράμματος της UNITAR, Βιώσιμοι Κύκλοι.

Τα βουνά από ηλεκτρονικά απόβλητα συνωστίζονται σε χώρους υγειονομικής ταφής.  Γύρω στα 14 εκ. τόνοι εκτιμάται μόνο η μάζα των ηλεκτρονικών αποβλήτων. Κοντά στα 31 εκ. τόνους εκτιμάται το βάρος των μετάλλων που ενσωματώνονται στα ηλεκτρονικά απόβλητα το 2022, μαζί με 17 εκατομμύρια τόνους πλαστικών και 14 εκατομμύρια τόνους άλλων υλικών (ορυκτά, γυαλί, σύνθετα υλικά κ.λπ.), δημιουργώντας ένα βουνό από ηλεκτρονικά σκουπίδια.

Οι επιστήμονες υπολογίζουν πως η αξία των μετάλλων των ηλεκτρονικών αποβλήτων μόνο για το 2022 ήταν κοντά στα 91 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, μεταξύ αυτών:

• 19 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε χαλκό,
• 15 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε χρυσό και
• 16 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε σίδηρο.
• 28 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ: αξία δευτερογενών πρώτων υλών (κυρίως σιδήρου)
• 13% Άλλα μεταλλεύματα

Σύμφωνα με τα στοιχεία, που έχουν φανεί από το Global E-waste Monitor, τα ποσοστά συλλογής κι ανακύκλωσης στην Ευρώπη είναι από τα υψηλότερα στον κόσμο, κοντά στο 42,8%, σε αντίθεση με τις αφρικανικές χώρες, που κάτω του 1% των ηλεκτρονικών αποβλήτων ανακυκλώνεται. Αντίθετα, ενώ στις ασιατικές χώρες παράγεται περίπου το 50% των ηλεκτρονικών αποβλήτων, σε αρκετές εξ αυτών δεν υπάρχει καν νομοθεσία για τη συλλογή και την απόθεσή τους.  

Οι Ευρωπαίοι ωστόσο παράγουν και περισσότερα ηλεκτρονικά απόβλητα, από τους κατοίκους όλων των άλλων ηπείρων, συμπεριλαμβανομένης και της αμερικανικής. Η μελέτη για τα ηλεκτρονικά απόβλητα δείχνει πως η κατά κεφαλήν παραγωγή ηλεκτρονικών αποβλήτων κατανέμεται ως εξής:

• 17,6 κιλά στην Ευρώπη,
• 16,1 κιλά στην Ωκεανία
• 14,1 κιλά στην Αμερική

Η κατάσταση βελτιώθηκε το 2023 και από 78 χώρες που είχαν εθνική νομοθεσία για τα ηλεκτρονικά απόβλητα έφτασαν τις 81 ορίζοντας διατάξεις που προωθούν την εκτεταμένη ευθύνη του παραγωγού (EPR). Ωστόσο, το πρόβλημα είναι πως μόνο 46 χώρες  είχαν στόχους ποσοστού συλλογής και μόνο 36 στόχους ποσοστού ανακύκλωσης.

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το ΥΠΕΝ, το Ψηφιακό Μητρώο Αποβλήτων (ΨΜΗ) επιτρέπει την εφαρμογή ηλεκτρονικών διαδικασιών εγγραφής και επαλήθευσης σε μια βάση δεδομένων για εταιρείες: παραγωγούς, μεταφορείς και παραλήπτες αποβλήτων.

Το ΨΜΗ διευκολύνει τους χρήστες να εκπληρώσουν την υποχρέωσή τους να υποβάλλουν ετήσια έκθεση αποβλήτων σχετικά με τη χρήση, τη διαχείριση και τη διάθεση των αποβλήτων, έτσι ώστε να αποτρέπεται η ανεξέλεγκτη διανομή. Κομβικός νόμος για τη διαχείριση ψηφιακών αποβλήτων ήταν ο νόμος 4042/2012, που προέκυψε μετά από σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες.

Σύμφωνα με τη νέα έρευνα της Bain & Company, για τους γενικούς διευθυντής πληροφορικής,  οι εκπομπές καυσαερίων από τη λειτουργία εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης και των Κέντρων Δεδομένων ενδέχεται να φτάσουν τα 810 εκατ. τόνους ετησίως έως το 2035. Το νούμερο αυτό αντιστοιχεί στο 2% των παγκόσμιων και στο 17% των βιομηχανικών εκπομπών.

Επομένως, επείγει η ανάγκη και ενημέρωσης για τα ηλεκτρονικά και τα ψηφιακά σκουπίδια, που συχνά εξάγονται ιδίως προς την Αφρική, και νόμιμα αλλά και με τη μορφή δωρεών και μέσω παράνομων δικτύων δημιουργώντας νέες ψηφιακές χωματερές. Το 2024, περισσότερα από τα μισά άτομα στην ΕΕ ηλικίας μεταξύ 16 και 74 ετών απλώς κράτησαν το παλιό τους κινητό τηλέφωνο ή το έξυπνο τηλέφωνο στο νοικοκυριό τους. Το 18% έδωσε ή πούλησε τη συσκευή σε κάποιον άλλο, το 11% την ανακύκλωσε και το 2% την πέταξε χωρίς ανακύκλωση. Η Ελλάδα (25%) και η Τσεχία (18%) ανέφεραν τα υψηλότερα ποσοστά ατόμων που ανακύκλωσαν το παλιό τους κινητό ή smartphone το 2024. Η Κροατία (34%) και η Ρουμανία (26%) ανέφεραν τα υψηλότερα ποσοστά ατόμων που έδωσαν ή πούλησαν το παλιό τους τηλέφωνο σε κάποιον άλλο.

Φορητοί υπολογιστές και τάμπλετ: το 1/3 παραμένει στο νοικοκυριό, το 11% ανακυκλώνεται

Το ποσοστό ανακύκλωσης για φορητούς υπολογιστές και τάμπλετ, σύμφωνα με τη Eurostat ήταν επίσης 11% το 2024, σε σύγκριση με το 34% των ατόμων που εξακολουθούσαν να έχουν τη συσκευή στο σπίτι, το 12% που την έδωσαν ή την πούλησαν σε κάποιον άλλο και το 1% που την πέταξαν.

Το υψηλότερο ποσοστό ατόμων που ανακύκλωσαν τον παλιό τους φορητό υπολογιστή ή τάμπλετ το 2024 παρατηρήθηκε επίσης, στην Ελλάδα (20%) και τη Δανία (19%). Η Κροατία (29%) και η Ρουμανία (18%) ανέφεραν τον υψηλότερο αριθμό ατόμων που δώρισαν ή πούλησαν τον παλιό τους φορητό υπολογιστή ή τάμπλετ σε κάποιον άλλο.

Οι ψηφιακοί καθαριστές

Αν αυτή είναι η μία όψη των ψηφιακών σκουπιδιών, που είναι «καθαρά» υπάρχει και η ακόμη πιο δυσάρεστη όψη. Η Έβελιν Γουάν  αναφέρεται στη μελέτη της πάνω σε «Εργαζόμενους σε Ηλεκτρονικές και Ψηφιακές Υποδομές Αποβλήτων: Αποικιακές Προσωρινότητες Βίας στην Ασία». Αυτή η μελέτη αφορά εργαζόμενους που ασχολούνται με την απόρριψη ψηφιακών σκουπιδιών, που αφορούν εικόνες πορνογραφικού, κακοποιητικού ή βίαιου χαρακτήρα σε πλατφόρμες όπως το YouTube και το Facebook, οι οποίες «καθαρίζονται» από διαχειριστές περιεχομένου.

Αυτού του είδους η τοξική ρύπανση από την απόρριψη ηλεκτρονικών αποβλήτων δημιουργεί, όπως τονίζει, μετατραυματικό στρες στους εργαζόμενους,  λόγω της διαρκούς έκθεσης σε γραφική βία. Στην ανάλυσή της εστιάζει στην ψηφιακή κουλτούρα, που αλλάζει τη ζωή μας και την οπτική μας αλλά και στις δυσκολίες, που αντιμετωπίζουν οι ψηφιακοί καθαριστές, που έρχονται αντιμέτωποι με την ψηφιακή βία.  

Η εκρηκτική αύξηση της υπολογιστικής ισχύος αυξάνει το ενεργειακό αποτύπωμα με ό, τι αυτό συνεπάγεται κι από τα κρυπτονομίσματα, που θεωρούνται ιδιαίτερα δαπανηρά ενεργειακά. Επομένως, η αναγκαιότητα για ενημέρωση πάνω στα ηλεκτρονικά και τα ψηφιακά απορρίμματα που μπορεί ν΄ ανακυκλώνονται και να επαναχρησιμοποιούνται, προβάλλει πιο έντονη από ποτέ.

Η εκρηκτική αύξηση της ψηφιακής τεχνολογίας αυξάνει τη δυναμική στις εταιρείες και στους πολίτες αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί νέες ανάγκες για αποθετήρια, ανακύκλωση κ.ά. αλλά και νέες επαγγελματικές ευκαιρίες και δυσκολίες πάνω στον τομέα των ψηφιακών και ηλεκτρονικών αποβλήτων. Κι όλα αυτά δυστυχώς παραμένουν πολύ ψιλά γράμματα, ειδικά για τον κόσμο που δεν έχει ιδιαίτερη εξοικείωση με την ψηφιακή τεχνολογία.