Η συλλογική μνήμη του Άγνωστου Στρατιώτη:Από τα εγκαίνια του Βενιζέλου στην απελευθέρωση από τους Ναζί, και την πτώση της Χούντας

To Mνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη λοιπόν. Αυτό το ιδιαίτερο τοπόσημο της Αθήνας που συγκεντρώνει σχεδόν κάθε μέρα πλήθη κόσμου (κυρίως τουριστών αλλά και Ελλήνων) και που οι Αθηναίοι έχουμε συνδυάσει με κάποιες “ζεστές” οικογενειακές στιγμές. Όσοι είμαστε πάνω από 40 είναι δύσκολο να μην έχουμε στο σπίτι μας μία φωτογραφία που ως πιτσιρίκια ταΐζουμε τα περιστέρια ενώ μας κυνηγούν από πίσω η μαμά ή ο μπαμπάς.

Νίκος Γιαννόπουλος

Θα έλεγε κανείς ότι το Μνημείο είναι συνώνυμο της πρωτεύουσας, ένα σήμα κατατεθέν. Και ο συμβολισμός του ιστορικός και βαθιά ανθρώπινος.

Ακόμα και η χρονική περίοδος κατά την οποία το Μνημείο κατασκευάστηκε και παραδόθηκε είναι κάτι παραπάνω από κομβική για την σύγχρονη ελληνική ιστορία. Μία δεκαετία (και περισσότερο) από τους Βαλκανικούς πολέμους και τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, συρράξεις μέσα από τις οποίες η Ελλάδα διπλασίασε τα σύνορά της, η χώρα ήθελε να σταθεί γερά στα πόδια της και να ξεπεράσει τις αναταράξεις της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922.

Οι πρώτες σκέψεις και ο σχετικός διαγωνισμός ανέγερσης έγιναν από το καθεστώς του Θεόδωρου Πάγκαλου το 1926 αλλά το Μνημείο έμελλε να εγκαινιαστεί και να αποκαλυφθεί στο κοινό από τον κατά γενική ομολογία εμβληματικότερο προπολεμικό Πρωθυπουργό, τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Η ημερομηνία που επιλέχθηκε για τα αποκαλυπτήρια επίσης δεν ήταν τυχαία. Η 25η Μαρτίου του 1932 ήταν η μέρα που γιορτάστηκε, όπως κάθε χρόνο η εθνική παλιγγενεσία του 1821, η μεγάλη εκείνη ιστορική στιγμή στην οποία συμπυκνώθηκαν τα θέλω του ελληνισμού για αυτόνομη, εθνική ύπαρξη.

Η τετραετία Βενιζέλου έμπαινε στο τέλος της, η Ελλάδα βίωνε ήδη τις πρώτες αρρυθμίες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης της εποχής και ο κόσμος προετοιμαζόταν (χωρίς να το συνειδητοποιεί) για τον δεύτερο γύρο του παγκόσμιου μακελειού.

Στο Μνημείο που “έστησε” ο αρχιτέκτονας Εμαννουήλ Λαζαρίδης αποτυπώθηκε ένας ιδιαίτερος συνδυασμός γαλλικής πολεοδομικής παράδοσης, κλασικισμού και αρ ντεκό με ελληνικές αρχαιότητες.

Οι συμβολισμοί εκ των πραγμάτων προκαλούν δέος στον παρατηρητικό επισκέπτη.  Κεντρικό στοιχείο είναι το ανάγλυφο με το γυμνό σώμα ενός πολεμιστή – αρχαίου τύπου στρατιώτη που φορά κράνος και κρατά ασπίδα. Αυτό το γλυπτό συμβολίζει την ανδρεία, τη θυσία και την υπεράσπιση της πατρίδας, ενώ η γυμνότητα του σώματος (έκφραση του κλασικισμού) εκφράζει την καθολικότητα της θυσίας ανεξαρτήτως ταυτότητας.

Ο τάφος είναι κενός, σύμβολο των αγνώστων πεσόντων που ένδοξα θυσιάστηκαν χωρίς να ταυτοποιηθούν, ακολουθώντας την αρχαία ρήση του Θουκυδίδη «μια κλίνη κενή φέρεται εστρωμένη των αφανών» και τον Επιτάφιο του Περικλή «ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος».

Στις πλευρές του μνημείου υπάρχουν ορειχάλκινες ασπίδες που αναπαριστούν μάχες και σημεία όπου Έλληνες στρατιώτες έπεσαν, εξυμνώντας τη θυσία και την ανδρεία τους. Η φύλαξη του μνημείου από τους Εύζωνες με τις παραδοσιακές ενδυμασίες και η τελετή αλλαγής φρουράς προσθέτουν στην ύψιστη τιμή που αποδίδεται στους πεσόντες.

Αν και Μνημείο που προφανώς παραπέμπει σε εθνικές ιστορικές καταβολές παλαιότερες της κατασκευής του, ο Αγνωστος Στρατιώτης συνδέθηκε με πολλές από τις κομβικές στιγμές της πολιτικής και της κοινωνικής ιστορίας χώρας τα επόμενα χρόνια και έγινε ουσιαστικά συνώνυμο εκδηλώσεων ενθουσιασμού αλλά και οργής του ελληνικού λαού.

Την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Ναζί, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, κατατέθηκαν στεφάνια στο Μνημείο από το σύνολο των Αντιστασιακών οργανώσεων και εν συνεχεία διοργανώθηκε ακριβώς μπροστά μία μεγαλειώδης παρέλαση. Η Αθήνα γιόρταζε μία από τις μεγαλύτερες στιγμές της ιστορίας της.

Αλλά και αργότερα, το 1974, ήταν το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη που υποδέχθηκε τα πλήθη των Ελλήνων που γιόρταζαν για την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών μετά από επτά “μαύρα” χρόνια.

Στα χρόνια της μεγάλης οργής, από το 2010 και μετά, και ιδιαίτερα κατά το 2011 οι Αγανακτισμένοι (που διαδήλωναν σχεδόν καθημερινά κατά της πολιτικής λιτότητας των μνημονίων) είχαν ως σημείο συνάντησης το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη και την Πλατεία Συντάγματος.

Οταν φτάσαμε πια στα μέσα της παρούσας δεκαετίας και στις μεγαλειώδεις διαδηλώσεις για την τραγωδία των Τεμπών και την απόδοση δικαιοσύνης για τα θύματα, το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη είχε αποκτήσει ήδη ξεχωριστό χώρο στη συλλογική μνήμη. Είναι το σημείο όπου τα θέλω των Ελλήνων συντονίζονται και γίνονται μία κοινή συνισταμένη δύναμη διεκδίκησης.

Διόλου τυχαία, αυτό το σημείο επέλεξε ο Πάνος Ρούτσι για το δικό του αγώνα (απεργία πείνας). Ο δικός του γιος, ο Ντένις δεν έπεσε βέβαια στα πεδία των μαχών όπως οι πρόγονοί του αλλά έγινε θύμα μίας αδιανόητης τραγωδίας όπως και 56 άλλοι συμπολίτες μας. Με το σώμα και την ψυχή του ο Ρούτσι έδωσε ένα ξεχωριστό περιεχόμενο στο Μνημείο, μπροστά από το οποίο αναγράφονται τον τελευταίο χρόνο και τα 57 ονόματων των θυμάτων της σιδηροδρομικής τραγωδίας.