“I want my goverment”… Περιθωριακές ομάδες συνωμοσίας απειλούν τη δημοκρατία

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να αποτελέσουν σοβαρή απειλή για τις δημοκρατίες μας: από την αποδυνάμωση της εμπιστοσύνης μας στους θεσμούς έως τη ριζοσπαστικοποίηση. Ξέρατε ότι σας κυβερνά στην πραγματικότητα μια παράνομη κυβέρνηση; Και ότι είναι παράνομο για αυτήν την κυβέρνηση να σας υποχρεώνει να υπακούετε στους νόμους της; Αυτός είναι ο κόσμος μέσα από τα μάτια της νέας Ιρλανδικής Ρεπουμπλικανικής Αδελφότητας (IRB).

Ιδρυμένη ως μυστική, δεσμευμένη με όρκο οργάνωση που ορκίστηκε να παλέψει για την ανεξαρτησία και τη δημιουργία μιας δημοκρατικής δημοκρατίας στην Ιρλανδία, η ιστορική IRB διαλύθηκε το 1924 μετά το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας.

Όμως, σύμφωνα με τους αυτοαποκαλούμενους διαδόχους της, η δουλειά για την απελευθέρωση της Ιρλανδίας δεν έχει τελειώσει. Η σημερινή IRB ισχυρίζεται ότι η Δημοκρατία κυβερνάται από ένα “αδίστακτο κράτος” που έχει πείσει με κάποιον τρόπο τον λαό ότι πρέπει να υπακούει στους νόμους του. Το 2022, διακήρυξε ότι είναι το μόνο νόμιμο κράτος στο νησί της Ιρλανδίας (παρά το ότι δεν οργάνωσε ποτέ εκλογές).

Φέτος, ανέβασε τον πήχη. Η IRB σχημάτισε πριν λίγες εβδομάδες μια ”σκιώδη κυβέρνηση”. Έχει αρχίσει να δημιουργεί τοπικά συμβούλια σε όλη τη χώρα, το δικό της δικαστικό σύστημα με (παράνομα) δικαστήρια και ακόμη και τη δική της ζώνη ώρας. Αν και ισχυρίζεται ότι έχει στρατολογήσει μερικές εκατοντάδες μέλη μέσω τοπικών παραρτημάτων, η βάση της είναι περιορισμένη (λιγότερα από 600 μέλη στο Facebook) – κι όμως, τα τοπικά συμβούλια έχουν εκφράσει ”σοβαρές ανησυχίες” για τις δραστηριότητές της.

Πώς μπορεί μια τόσο μικρή ομάδα να προκαλεί τόσους πονοκεφάλους στην ιρλανδική πολιτική; Στον πυρήνα του πιστεύω της IRB βρίσκεται το κίνημα των “κυρίαρχων πολιτών” (Sovereign Citizen Movement – SCM): μια χαλαρή ομάδα συνωμοσιολόγων που δεν περιορίζεται στην Ιρλανδία. Στην πραγματικότητα, το SCM δεν ξεκίνησε καν από εκεί. Οι περισσότερες χώρες έχουν τη δική τους εκδοχή. Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιταλία, Ρωσία, Λιθουανία – για να αναφέρουμε μόνο μερικές.

Δεν συναινώ!

Όπως συμβαίνει με όλους τους καλούς συνωμοσιολόγους, η ιστορία ξεκινά από μια παρερμηνεία. Στη δεκαετία του 1970, στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια νομοθεσία που περιόριζε την επιρροή της ομοσπονδιακής κυβέρνησης στις πολιτείες έγινε το έδαφος για μια συνωμοσία. Εξουσία στην κομητεία; Αυτό, για κάποιους, σήμαινε ότι κάθε αρχή πέρα από αυτήν – δηλαδή η ομοσπονδιακή αστυνομία ή κυβέρνηση – είναι παράνομη. Έτσι γεννήθηκε το υποτιθέμενο δικαίωμα του “κυρίαρχου πολίτη” στην ελευθερία. Υπερασπίστηκαν επίσης την ιδέα ότι η φορολογία και η είσπραξη χρεών ήταν μορφή εβραϊκού ελέγχου πάνω στην κυβέρνηση.

Τελικά, η έννοια του “κυρίαρχου πολίτη” απέκτησε δυναμική, απογαλακτιζόμενη από τις αντισημιτικές της ρίζες. Τις επόμενες δεκαετίες, η γενική καχυποψία απέναντι στην εθνική κυβέρνηση μετατράπηκε σε κάτι πιο χειροπιαστό: ένα αντι-φορολογικό κίνημα. Η θεωρία λέει ότι το κράτος είναι στην πραγματικότητα μια ιδιωτική εταιρεία που προσπαθεί παράνομα να κερδίσει από τους πολίτες μέσω φόρων, προστίμων και άλλων μέσων.

Πώς λειτουργεί αυτό; Ας πούμε ότι το κράτος είναι εταιρεία. Για να υπακούσετε στους νόμους του, θα έπρεπε να έχετε υπογράψει συμβόλαιο αποδοχής – όπως σε κάθε δουλειά. Θυμάται κανείς να υπέγραψε ποτέ τέτοιο συμβόλαιο; Όχι. Γιατί το κράτος σας ανέθεσε διοικητική ταυτότητα κατά τη γέννηση, της οποίας κατέχει τα νομικά δικαιώματα. Έτσι μπορεί να σας φορολογεί, να σας τιμωρεί και να σας επιβάλλει κανόνες.

Οι “κυρίαρχοι πολίτες” πιστεύουν ότι με ψευδονομικά έγγραφα (που πωλούνται ακριβά στο διαδίκτυο) και διαδικασίες μπορείς να απελευθερωθείς από αυτήν την ”ανδρείκελο-ταυτότητα”. Μόλις το κάνεις, ”δεν χρειάζεται να πληρώνεις φόρους ή να υπακούς στους νόμους”, εξηγεί η ερευνήτρια Christine Sarteschi από το Πανεπιστήμιο Chatham. ”Δεν μπορείς να συλληφθείς, να δικαστείς και μπορείς βασικά να κάνεις ό,τι θέλεις”. Στις ΗΠΑ, εκτιμάται ότι το κίνημά τους προκάλεσε πάνω από 1 δισ. δολάρια ζημιών στο δημόσιο μεταξύ 1990 και 2019.

Από τα χαρτιά στην εγχώρια τρομοκρατία

Τα τελευταία χρόνια, οι ευρωπαϊκές αρχές προσπαθούν να παρακολουθήσουν πιο στενά τα SCM λόγω της αυξανόμενης απειλής που αντιπροσωπεύουν για τις δημοκρατίες – είτε προωθώντας θεωρίες συνωμοσίας είτε με άμεση βία.

Παράδειγμα η Γερμανία και το κίνημα Reichsbürger (“πολίτες του Ράιχ”). Τα μέλη του πιστεύουν ότι η μόνη νόμιμη κυβέρνηση είναι το προπολεμικό Γερμανικό Ράιχ. Υποστηρίζουν ότι οι Σύμμαχοι ελέγχουν μυστικά τους Γερμανούς μέσω μιας ιδιωτικής εταιρείας που παρουσιάζεται ως Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδεολογικά, έχει κοινές ρίζες με την IRB.

Τα επίπεδα βίας διαφέρουν. Συνήθως βομβαρδίζουν τις αρχές με ψεύτικα νομικά έγγραφα – μια μορφή “χαρτο-τρομοκρατίας” που μπορεί να οδηγήσει σε παρενόχληση αξιωματούχων. Στις ΗΠΑ, οι “κυρίαρχοι πολίτες” συνδέθηκαν με το 15% των περιστατικών εγχώριας τρομοκρατίας που κατέγραψε το FBI την περίοδο 2015–2019. Πέρσι, ένας Ολλανδός “κυρίαρχος πολίτης” δικάστηκε επειδή προσπάθησε να αποκτήσει όπλα για να ξεκινήσει ”επανάσταση”.

Προβλήματα που σιγοβράζουν

Γιατί όμως κάποιοι εντάσσονται σε αυτά τα κινήματα; Ο ερευνητής Kevin Sweeney (University College Cork) θυμάται τα πρώτα σημάδια γύρω από την οικονομική κρίση του 2008. Σε δίκες για κατασχέσεις σπιτιών στην Ιρλανδία, ”ξαφνικά εμφανίστηκαν άνθρωποι που αυτοεκπροσωπούνταν με ψευδονομικούς όρους και έγγραφα”.

Οι κρίσεις λειτουργούν ως πύλη προς τις συνωμοσίες. ”Κάθε μεγάλη κοινωνική αναταραχή οδηγεί σε αντιδράσεις”, λέει. ”Είναι σαν τη θρησκεία: κάποιοι βρίσκουν παρηγοριά στο να πιστεύουν ότι κάποιος ελέγχει μια δυσάρεστα αβέβαιη κατάσταση”. Αυτό δεν σταμάτησε με την πανδημία. Η χρηματοπιστωτική κρίση, η Covid-19, η κρίση ακρίβειας ενίσχυσαν την αίσθηση ανασφάλειας.

Η δυσαρέσκεια φουντώνει, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς πέφτει και για μερικούς η απάντηση είναι απλή: αν το κράτος δεν νοιάζεται, τότε γιατί να υπάρχει; Ίσως ήρθε η ώρα για αλλαγή.

Το πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει εύκολη λύση. Οι άνθρωποι στρέφονται σε υπεραπλουστευμένες εξηγήσεις και αυτό ανοίγει τον δρόμο στις συνωμοσίες. Αν αρκετοί πιστέψουν ότι το κράτος είναι ψευδαίσθηση και στήσουν το δικό τους σύστημα, αυτό απειλεί τη βιωσιμότητα της δημοκρατίας. Όπως συνοψίζει η Sarteschi: ”κάθε αντι-κυβερνητική ομάδα είναι επικίνδυνη. Αν υπήρχαν αρκετοί κυρίαρχοι πολίτες, θα μπορούσαν να προκαλέσουν αναρχία.”

Κοινωνική κατάρρευση;

Και πράγματι, η Γερμανία λίγο έλειψε να το ζήσει. Το 2022, 25 μέλη των Reichsbürger συνελήφθησαν για σχέδιο ανατροπής της κυβέρνησης. Η υπεράσπισή τους τους χαρακτήρισε “λίγο τρελούς συνωμοσιολόγους”, αλλά οι αρχές το αντιμετώπισαν ως πραγματική τρομοκρατική απειλή: όταν μια ομάδα 21.000 μελών σχεδιάζει πραξικόπημα, δεν είναι μόνο λόγια.

Ίσως όχι επικείμενη ένοπλη σύγκρουση, αλλά η μεγαλύτερη απειλή είναι ότι τα SCM λειτουργούν ως ”πύλη προς τον εξτρεμισμό”, προειδοποιεί ο Sweeney. Η αυξημένη ορατότητα αυτών των ομάδων ενισχύει την κανονικοποίηση της δυσπιστίας και των θεωριών συνωμοσίας.

Υπάρχει διέξοδος;

Ένα βασικό σημείο είναι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς και τις κυβερνήσεις. Έλλειψη διαφάνειας, αδράνεια μπροστά στις καταστροφές της κλιματικής αλλαγής ή στη γενοκτονία στη Γάζα, αλλά και η λαϊκιστική ρητορική – όλα αυτά ενίσχυσαν τη δυσπιστία, σύμφωνα με τον δείκτη European Sentiment Compass. Προσθέστε και τον “πόλεμο πολιτισμού” ενάντια στους θεσμούς που εξαπέλυσε ο Ντόναλντ Τραμπ και το κίνημα MAGA, το οποίο επηρεάζει ήδη την Ευρώπη, τροφοδοτώντας τον ευρωσκεπτικισμό σε Ουγγαρία, Σλοβακία και Ιταλία.

Ο στόχος των επόμενων χρόνων θα είναι να αντιστραφεί η τάση. Αυτό σημαίνει υπενθύμιση στους πολίτες της σημασίας των δημοκρατιών και του κράτους δικαίου από το οποίο εξαρτώνται.

Πηγή