Στη “Νήσο του Πάσχα” τα περίφημα αγάλματα Μοάι εκπέμπουν SOS… Έρχεται το τέλος;

Στην κορυφή ενός ηφαιστείου, σε ένα αρχαίο λατομείο στη Ράπα Νούι – γνωστή και ως Νησί του Πάσχα – μισοτελειωμένα γλυπτά παραμένουν ενσωματωμένα στον βράχο, αδιαφορώντας για τη Μαρία Τουκί που περνάει δίπλα τους. Τα τραχιά πρόσωπα των αγαλμάτων, με τις χαρακτηριστικές συνοφρυώσεις και γερτές μύτες, αποτελούν ζωντανή υπενθύμιση της αρχαίας ιστορίας αυτού του απομονωμένου νησιού, μεγέθους αντίστοιχου με την Ουάσινγκτον DC, που απέχει περίπου 3.500 χιλιόμετρα από τις ακτές της Χιλής.

Πριν την επίσκεψή μου, περίμενα να συναντήσω λίγα μόνο από τα διάσημα αγάλματα σε καθορισμένα σημεία. Όμως ο αριθμός των μοάι είναι εντυπωσιακός· κομμάτια τους βρίσκονται παντού: πλάι στους δρόμους, κατά μήκος της ακτής, στις πλαγιές των λόφων. Όλα μαζί συνθέτουν έναν απτό δεσμό με το παρελθόν του τόπου.

«Προστατεύουμε τα μοάι για να διασφαλίσουμε τη διατήρηση του λαού μας σε αυτό το νησί», λέει ο Αρίκι Τεπάνο Μαρτίν. Πριν αιώνες, οι πρόγονοι της Τουκί σκάλιζαν εκατοντάδες τέτοιους μονολιθικούς όγκους. Σημάδια αυτής της δραστηριότητας είναι παντού: στο ίδιο το λατομείο, όπου κάποια αγάλματα παραμένουν θαμμένα στο βουνό, και στα πέριξ εδάφη, όπου ολοκληρωμένα μοάι έχουν εγκαταλειφθεί σχηματίζοντας μονοπάτια προς τη θάλασσα. Πιστεύεται πως συχνά κατά τη μεταφορά τους προς τις πέτρινες εξέδρες της ακτής, ομάδες εργατών έχαναν τον έλεγχο.

Παρά το επιβλητικό παρουσιαστικό τους, τα μοάι είναι φτιαγμένα από ηφαιστειακή τέφρα (tuff), ένα πορώδες και μαλακό υλικό. Ο άνεμος και η βροχή τα διαβρώνουν ανελέητα. Από κοντά, τα γερασμένα πρόσωπα των αγαλμάτων φέρουν εμφανή σημάδια διάβρωσης και λεκέδων – σιγά σιγά μετατρέπονται σε σκόνη.

Η Τουκί, που εργάζεται στον τουρισμό της Ράπα Νούι, βλέπει καθημερινά αυτά τα εντυπωσιακά γλυπτά να χάνονται. «Ο πατέρας μου έλεγε πως κάποτε τα μοάι θα επέστρεφαν στη θάλασσα», θυμάται. Ο πατέρας της, που πέθανε το 2020, ήταν διάσημος σύγχρονος γλύπτης μοάι.

Τα αυθεντικά αγάλματα – κυρίως έργα μεταξύ 1100 και 1600 μ.Χ. – βρίσκονται πλέον στο επίκεντρο προσπαθειών διατήρησης, καθώς η διάβρωση που εντείνεται λόγω κλιματικής αλλαγής τα απειλεί με ολική καταστροφή. Οι ηγέτες της τοπικής κοινότητας αναζητούν τρόπους παρακολούθησης και περιορισμού των ζημιών: από χημικές θεραπείες έως τρισδιάστατες σαρώσεις με drones πριν χαθούν ανεπιστρεπτί. Οι επιλογές κυμαίνονται από τη μεταφορά τους σε ασφαλέστερες θέσεις μέχρι το να αφεθούν στη μοίρα τους – κάτι που κάποιοι θεωρούν μέρος του φυσικού κύκλου ζωής τους.

Οικολογικές απειλές και ιστορική φθορά

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 1.000 μοάι σε διάφορα στάδια ολοκλήρωσης στο νησί, με περίπου 200 να βρίσκονται στις τελικές εξέδρες (ahu) κυρίως κατά μήκος της ακτής. Πάνω από το 90% των όρθιων αγαλμάτων «κοιτούν» προς τη θάλασσα – εκτεθειμένα στην άνοδο της στάθμης και ακραία καιρικά φαινόμενα.

Τα μοάι δημιουργήθηκαν από τις πρώτες πολυνησιακές κοινότητες της Ράπα Νούι για να απεικονίσουν προγόνους και τον αρχηγό Χότου Ματου’α, που λέγεται ότι εγκαταστάθηκε πρώτος στο νησί μετά από ταξίδι με κανό από την Ανατολική Πολυνησία. Κάποια στιγμή στα τέλη του 18ου ή αρχές 19ου αιώνα, όλα τα αγάλματα καταστράφηκαν μυστηριωδώς – πιθανόν λόγω θρησκευτικών αλλαγών ή συγκρούσεων.

Λόγω της μοναδικής ιστορικής αξίας τους, το 1995, το Εθνικό Πάρκο Ράπα Νούι εντάχθηκε στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Ωστόσο, όπως αναφέρει η ιστορικός Έλενα Τσαρόλα στο βιβλίο «Death of a Moai» (1997), τα αγάλματα άρχισαν να φθείρονται ήδη από την κατασκευή τους: η λάξευση επιβάρυνε τη δομή του tuff, ενώ σχοινιά και μεταφορές προκαλούσαν περαιτέρω φθορές.

Από την πρώτη στιγμή έκθεσής τους στα στοιχεία της φύσης – ήλιο, άνεμο, βροχή – οι μονολιθικοί αυτοί όγκοι υπέστησαν αλλοιώσεις. Το θαλασσινό νερό αφήνει άλατα που κρυσταλλώνονται μέσα στην πέτρα δημιουργώντας ρωγμές και κοιλότητες σαν κυψέλες. Πολλά καλύπτονται πλέον από λειχήνες που εμφανίζονται ως ομόκεντροι λεκέδες.

Ζώα, ατυχήματα και επιδείνωση λόγω κλιματικής αλλαγής

Στην καταστροφή συμβάλουν και τα ζώα: άλογα και βοοειδή ξύνονται πάνω στα μονολιθικά γλυπτά ενώ πουλιά αφήνουν διαβρωτικά περιττώματα πάνω στην πέτρα. Το 2020, φορτηγό προσέκρουσε κατά λάθος σε ένα από τα πρόσωπα των μοάι.

Καθοριστικό ρόλο στη σημερινή επιτάχυνση της φθοράς έχει η κλιματική αλλαγή. Σύμφωνα με τη συντηρήτρια Ντανιέλα Μέζα Μαρτσάντ, επικεφαλής του αυτόχθονου οργανισμού Ma’u Henua που διαχειρίζεται το πάρκο Ράπα Νούι, φωτογραφίες και αρχεία δείχνουν πως οι αλλοιώσεις αυξήθηκαν δραματικά τα τελευταία 50 χρόνια σε σύγκριση με τον προηγούμενο μισό αιώνα.

Έκθεση της UNESCO το 2016 κατέταξε τα μοάι μεταξύ των μνημείων παγκοσμίως που πλήττονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή.

Nέες τεχνικές συντήρησης και οι προκλήσεις τους

Tα τελευταία χρόνια οι βροχοπτώσεις στη Ράπα Νούι έχουν μειωθεί αισθητά αλλά γίνονται πιο έντονες όταν συμβαίνουν προκαλώντας μεγαλύτερες ζημιές στα μοάι. Η περιορισμένη δενδροκάλυψη και οι συχνές ξηρασίες αυξάνουν τον κίνδυνο πυρκαγιών: μία τέτοια πυρκαγιά τον Οκτώβριο του 2022, κατέστρεψε σοβαρά περίπου 80 μοάι.

Aπό τις δεκαετίες του ’70 ο Αμερικανός αρχαιολόγος Γουίλιαμ Μαλόϊ, ξεκίνησε προσπάθειες αποκατάστασης στη Ράπα Νούι ενώ στη δεκαετία του ’90 ντόπιοι αρχαιολόγοι επανέστησαν τα αγάλματα στο σημείο Τονγκαρίκι μετά την καταστροφή τους από τσουνάμι τη δεκαετία του ’60.

Kαποιες προσπάθειες όμως είχαν αρνητικά αποτελέσματα: το 1986, Γερμανοί ερευνητές αφαιρώντας καλούπια σιλικόνης προκάλεσαν αποκόλληση επιφανειακού στρώματος tuff αλλοιώνοντας το χρώμα των αγαλμάτων.

Tα τελευταία χρόνια όμως η συντήρηση βελτιώνεται χάρη στην τεχνολογία και ευκαιριακή διεθνή χρηματοδότηση. Το 2018, ντόπιοι αρχαιολόγοι ενίσχυσαν δύο δομές-τείχη κοντά στο σημείο Ρούνγκα Βαέ για να προστατεύσουν τα ahu από κύματα και χρησιμοποίησαν drones για τρισδιάστατη χαρτογράφηση ώστε να σχεδιάζουν επεμβάσεις χωρίς εκτεταμένες ανασκαφές.

Tρισδιάστατη καταγραφή και διεθνής υποστήριξη

Mη κερδοσκοπικός οργανισμός CyArk με έδρα τις ΗΠΑ βοήθησε τους Ραπανουί να δημιουργήσουν ακριβή τρισδιάστατα μοντέλα όλων των ahu και moai μέσω drones, καμερών και σαρωτών λέιζερ. «Τραβάς χιλιάδες επικαλυπτόμενες φωτογραφίες για να δημιουργήσεις μοντέλο που βοηθά στην παρακολούθηση μεταβολών με τον χρόνο», εξηγεί ο υπεύθυνος προγράμματος Kacey Hadick.

Tο 2023 η UNESCO διέθεσε $97.000 (περίπου £72.000) για αποτίμηση ζημιών και σχέδια αποκατάστασης των καμένων μοάι του 2022. Τον Μάιο του 2025 ξεκίνησαν φυσικές εργασίες συντήρησης σε πέντε από αυτά υπό τον Αρίκι Τεπάνο Μαρτίν.

Η Μέζα Μαρτσάντ  δημιούργησε στέγαστρα για προστασία από τις καιρικές συνθήκες και εφαρμόζει ειδική χημική λύση που ανέπτυξαν ειδικοί λιθοξυλογίας του Πανεπιστημίου Φλωρεντίας για τον καθαρισμό αιθάλης αλλά και για ενίσχυση της πέτρας έναντι υγρασίας – τεχνικές που δοκιμάστηκαν πρώτα σε μικρά δείγματα στα εργαστήρια των Ιταλών επιστημόνων.

Οι θεραπείες περιλαμβάνουν επίσης αντιβιοτικές λύσεις για την εξάλειψη λειχήνων  και υδατοαπωθητικά υλικά αντίστοιχα με εκείνα που χρησιμοποιήθηκαν στο Τονγκαρίκι. Η αποτελεσματικότητα παρακολουθείται διαρκώς ώστε να ανακοπεί η περαιτέρω φθορά των αγαλμάτων.

Kαθοριστικό εμπόδιο αποτελούν οι υψηλοί δασμοί εισαγωγής αυτών των εξειδικευμένων χημικών υλικών από την Ιταλία.

Aποθήκευση σε μουσεία ή επιστροφή στη φύση;

Tο 2016 εφαρμόστηκαν αυτές οι τεχνικές για την αποκατάσταση του μοναδικού Ahu Huri a Urenga – ενός σπάνιου μοάι με τέσσερα χέρια στο εσωτερικό του νησιού που χρησιμοποιούνταν ως αστρονομικό παρατηρητήριο.

Aφότου ολοκληρωθεί η συντήρηση των πέντε πυρόπληκτων μοαί, ο οργανισμός Ma’u Henua σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει αυτήν την εμπειρία ως πρότυπο για όλα τα μελλοντικά έργα συντήρησης. Μέχρι τώρα κάθε παρέμβαση απαιτούσε ειδική άδεια· τώρα φιλοδοξούν να δημιουργήσουν γενικό πρωτόκολλο ώστε να αποφευχθεί αυτή η διαδικασία για κάθε άγαλμα ξεχωριστά – αν και μέχρι στιγμής έχουν χρηματοδότηση μόνο για αυτά τα πέντε.

Kαθώς η απειλή μεγαλώνει, κάποιοι ντόπιοι πιστεύουν ότι ίσως πρέπει κάποια αγάλματα να μεταφερθούν σε μουσεία για καλύτερη προστασία· ήδη κατασκευάζεται νέο μουσείο στο νησί όπου θα φιλοξενηθούν κάποια μοάι. Παράλληλα υπάρχουν έντονες συζητήσεις σχετικά με τον επαναπατρισμό σημαντικών γλυπτών όπως το περίφημο Hoa Hakananai’a που εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο μετά τη μεταφορά του εκεί το 1868 .

Kληρονομιά ή φυσικός κύκλος;

Kανείς δεν συμφωνεί αν πρέπει όλα τα μοάι να διατηρηθούν πάση θυσία ή αν η εξαφάνισή τους αποτελεί φυσικό τέλος του κύκλου ζωής τους — όπως συμβαίνει σε πολλές Πολυνησιακές κοινωνίες που καταστρέφουν τελετουργικά αντικείμενα όταν ολοκληρώνουν τον σκοπό τους.
«Πολλοί πιστεύουν ότι τα μοάι πρέπει όπως είναι να επιστρέψουν στη γη — στον τόπο τους», λέει ο αρχαιολόγος Dale Simpson Jr., ειδικός στα εργαλεία λαξεύματος Πολυνησίας.

Aντίθετα όμως πολλοί ντόπιοι θεωρούν πως τα μονολιθικά αυτά έργα είναι θεμέλιο πολιτιστικής κληρονομιάς — αναντικατάστατο επίτευγμα επιστημονικής κι ανθρώπινης δημιουργικότητας αλλά κι οικονομικός πυλώνας αφού προσελκύουν πάνω από 100.000 επισκέπτες &ετησίως στη Ράπα Νούι.
«Η διατήρησή τους δεν είναι απλώς επιθυμητή αλλά απολύτως επιβεβλημένη», δηλώνει ο αρχαιολόγος Claudio Cristino-Ferrando από το Πανεπιστήμιο Χιλής.
«Το να αφήσουμε αυτά τα μνημεία στην τύχη τους αντιβαίνει τόσο στο καθήκον μας ως θεματοφύλακες πολιτιστικής κληρονομιάς όσο και στην ίδια την παράδοση της Ράπα Νούι».

Nέα γενιά καλλιεργεί την παράδοση

Mέσα σε αυτή τη συζήτηση ο οργανισμός Ma’u Henua επιχειρεί έναν πολυδιάστατο σχεδιασμό: συνδυάζοντας δράσεις συντήρησης με πρωτοβουλίες ενίσχυσης ντόπιων τεχνουργών ώστε οι παραδοσιακές τεχνικές λάξευσης tuff να περάσουν στις νεότερες γενιές.
«Δεν προστατεύουμε μόνο τα μοάι· προστατεύουμε έτσι τον ίδιο τον λαό μας», λέει ο Αρίκι Τεπάνο Μαρτίν.
«Ο πολιτισμός μας ζει ακόμη· μπορούμε να διαφυλάξουμε την παράδοση των προγόνων μας δημιουργώντας κάτι νέο».

Πηγή: bbc.com