Αυτά τα 4 προϊόντα ευθύνονται για το 1/3 των θανάτων παγκοσμίως… και δεν είναι αστείο

Δεν είναι μόνο ο γενετικός κώδικας ή ο ταχυδρομικός κώδικας που καθορίζουν την υγεία ενός ατόμου. Όλα όσα μας περιβάλλουν — από τον αέρα που αναπνέουμε έως τα προϊόντα που αγοράζουμε στο σούπερ μάρκετ — παίζουν επίσης πολύ πιο καθοριστικό ρόλο απ’ όσο φανταζόμαστε. Πίσω από τις συνήθειες και τα προϊόντα που γεμίζουν την καθημερινότητά μας, κρύβονται ισχυρές εταιρείες, των οποίων οι ενέργειες, όσο ασήμαντες κι αν φαίνονται, μπορούν να έχουν τεράστιες επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων, τονίζει η Άννα Γκίλμορ, καθηγήτρια Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο του Μπαθ και διευθύντρια του Κέντρου Δημόσιας Υγείας του 21ου Αιώνα.

«Ο πιο απλός τρόπος να το καταλάβουμε είναι να δούμε το μέγεθος της ζημιάς που προκαλούν τέσσερα προϊόντα: καπνός, ορυκτά καύσιμα, αλκοόλ και τρόφιμα», αναφέρει. «Υπολογίζουμε ότι μόνο αυτά τα τέσσερα προϊόντα ευθύνονται για το ένα τρίτο έως τα δύο τρίτα όλων των θανάτων παγκοσμίως».

Η Γκίλμορ, γεννημένη στο Λονδίνο και 57 ετών σήμερα, έχει αφιερώσει δεκαετίες στη μελέτη του αποτυπώματος και των μεθόδων λειτουργίας των μεγάλων εταιρειών, διερευνώντας πώς επηρεάζουν την υγεία, τις πολιτικές και τη δημόσια γνώμη. Στον επιστημονικό χώρο, όλα αυτά τα προϊόντα και οι πρακτικές χαρακτηρίζονται ως «εμπορικοί προσδιοριστές της υγείας». «Είναι οι τρόποι με τους οποίους ο εμπορικός τομέας επηρεάζει την υγεία», συνοψίζει.

Πρόσφατα επισκέφθηκε τη Βαρκελώνη για να συμμετάσχει σε συνέδριο για τους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας, που διοργάνωσε το JHU-UPF Public Policy Center στο Πανεπιστήμιο Pompeu Fabra. Εκεί παραχώρησε συνέντευξη στην εφημερίδα EL PAÍS, όπου μίλησε αναλυτικά — συχνά με πάθος — για τις τακτικές που χρησιμοποιούν οι μεγάλες εταιρείες ώστε να επιβάλουν τις ιδέες τους.

«Όλες οι βιομηχανίες, ανεξάρτητα από το τι παράγουν, μπορούν να προκαλέσουν βλάβη μέσω των πρακτικών τους. Για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο ένας εργοδότης αντιμετωπίζει το προσωπικό του μπορεί να έχει τεράστιες συνέπειες, θετικές ή αρνητικές. Βλέπουμε επίσης εταιρείες να κάνουν εκπτώσεις σε θέματα υγείας, ασφάλειας και εφοδιαστικής αλυσίδας για να αυξήσουν τα κέρδη τους. Αυτό οδηγεί σε ατυχήματα, διαρροές χημικών στα ποτάμια και ρύπανση. Υπάρχουν πολλοί αποτρέψιμοι τρόποι με τους οποίους βλάπτουν την υγεία και την κοινωνία», επισημαίνει.

Οι κρυφές πρακτικές των πολυεθνικών

Ερώτηση: Είναι οι πολίτες ενήμεροι για αυτές τις εταιρικές πρακτικές;
Απάντηση: Πολλά συμβαίνουν παρασκηνιακά. Στα τρόφιμα, δεν βλέπουμε πώς τροποποιούνται ώστε να γίνονται όλο και πιο ελκυστικά, σχεδόν εθιστικά. Όλοι γνωρίζουν την ιστορία της καπνοβιομηχανίας που έκρυψε τις βλάβες των προϊόντων της ή της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων που απέκρυψε τα προβλήματα της κλιματικής αλλαγής. Αυτό που δεν ξέρουν είναι ότι κι άλλοι κλάδοι ακολουθούν τις ίδιες επιστημονικές πρακτικές για να αποκρύψουν τις βλάβες ή να υπερβάλλουν στα οφέλη των προϊόντων τους.

Ίσως αυτό που γνωρίζουμε λιγότερο είναι πώς διαμορφώνουν αυτό που θα αποκαλούσα «κανονικότητα» — τις πεποιθήσεις και τη σκέψη μας. Ένα στέλεχος της Pepsi-Cola είχε πει ότι «αν όλοι οι καταναλωτές ασκούνταν όπως πρέπει, δεν θα υπήρχε πρόβλημα παχυσαρκίας». Αυτό είναι απλά ψευδές αλλά κάνει τον κόσμο να πιστεύει πως η παχυσαρκία είναι δικό του λάθος, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετο ζήτημα.

Ερώτηση: Σαν να είναι όλα δική μας ευθύνη.
Απάντηση: Οι μεγάλες εταιρείες διαμορφώνουν κανόνες ώστε η ευθύνη να βαραίνει το άτομο. Ο όρος «carbon footprinting» δημιουργήθηκε από τη British Petroleum (BP) για να μεταθέσει το φταίξιμο στον καταναλωτή – ότι δηλαδή δεν φταίνε οι μεγάλες εταιρείες καυσίμων αλλά οι άνθρωποι που πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο μετακίνησης. Όταν το κοινό και οι πολιτικοί δεν καταλαβαίνουν ότι οι εταιρείες διαμορφώνουν τη σκέψη τους, όταν τίθεται θέμα παχυσαρκίας για παράδειγμα, θεωρούν ότι αρκεί η άσκηση — μια ιδέα που έχουν εμφυσήσει οι ίδιες οι εταιρείες. Όμως αυτό δεν θα λύσει ποτέ το πρόβλημα.

Άλλος ένας κρυφός μηχανισμός είναι η επιρροή στις πολιτικές αποφάσεις. Οι καπνοβιομηχανίες πλέον δεν εμπιστεύονται ούτε οι κυβερνήσεις λόγω του ιστορικού τους, οπότε δημιουργούν οργανώσεις-βιτρίνες: χρηματοδοτούν τρίτους φορείς που εμφανίζονται ως ανεξάρτητοι και προσεγγίζουν τις κυβερνήσεις λέγοντας ότι μια πολιτική είναι επιζήμια. Έτσι γίνεται το lobbying μέσω τρίτων… Και συχνά οι κυβερνήσεις πέφτουν στην παγίδα πιστεύοντας ότι πολλές διαφορετικές ομάδες αντιδρούν, ενώ στην πραγματικότητα χρηματοδοτούνται όλες από τις ίδιες εταιρείες — όχι μόνο στον καπνό αλλά και στα τρόφιμα.

Επιρροή στη σκέψη και την πολιτική

Ερώτηση: Μοιάζει σαν αυτές οι εταιρείες να ελέγχουν τον κόσμο…
Απάντηση: Διαθέτουν τεράστια δύναμη. Χρηματοδοτούν πολύ περισσότερη επιστημονική έρευνα από τον δημόσιο τομέα. Μπορούν να στήσουν οργανισμούς-βιτρίνες ακόμη και φιλανθρωπικές οργανώσεις ώστε η επιρροή τους να βρίσκεται παντού. Τα μέλη των διοικητικών συμβουλίων τους συνδέονται μεταξύ τους — υπάρχει μια ελίτ που επηρεάζει πολλαπλά επίπεδα παρασκηνιακά. Οι υπόλοιποι είμαστε σαν μαριονέτες: μας ωθούν να αγοράζουμε προϊόντα τους, να μοιραζόμαστε τις πεποιθήσεις τους και τελικά να κατηγορούμε εμάς για τις ζημιές που προκαλούν.

Ερώτηση: Είσαστε ειδικός στις συνέπειες του καπνίσματος. Παρόλο που γνωρίζουμε ότι σκοτώνει, γιατί συνεχίζουν οι άνθρωποι να καπνίζουν;
Απάντηση: Το κάπνισμα είναι εξαιρετικά εθιστικό — και γνωρίζουμε ότι οι καπνοβιομηχανίες τροποποιούν τα τσιγάρα ώστε να γίνουν ακόμη πιο εθιστικά. Τα στοιχεία δείχνουν πως αν εφαρμοστούν σωστές πολιτικές (αύξηση τιμών τσιγάρων, απαγόρευση διαφήμισης, απλή συσκευασία, απαγόρευση σε δημόσιους χώρους), μειώνονται τα ποσοστά καπνίσματος. Όμως πολλές φορές οι κυβερνήσεις φοβούνται ή διστάζουν.

Καθώς μειώνονται οι καπνιστές, οι εταιρείες βλέπουν τα κέρδη τους να απειλούνται κι έτσι αντεπιτίθενται: προωθούν νέα προϊόντα (ηλεκτρονικά τσιγάρα, θερμαινόμενα προϊόντα καπνού) και χρηματοδοτούν τεράστιες εκστρατείες δημοσίων σχέσεων για να δείξουν δήθεν αλλαγμένοι — εξαπατώντας ξανά το κοινό σχετικά με τις πραγματικές προθέσεις τους. Ενώ παγκοσμίως η πώληση τσιγάρων είχε υποχωρήσει, τώρα αυξάνεται ξανά.

Γενικότερο πλαίσιο εμπορικής επιρροής

Γκίλμορ: Είναι σημαντικό να δούμε το θέμα στο ευρύτερο πλαίσιο των εμπορικών προσδιοριστών της υγείας. Οι καπνοβιομηχανίες συνεχίζουν να προκαλούν βλάβη επειδή το σύστημα δεν έχει αλλάξει: συνεχίζουν να αποκομίζουν τεράστια κέρδη, έχουν πρόσβαση στη χρηματοδότηση έρευνας και δημοσίευσή της σε ιατρικά περιοδικά αλλά κι επαφή με κυβερνήσεις… Χρειάζεται νέα προσέγγιση γιατί το σημερινό οικονομικό μοντέλο του καπιταλισμού δεν λειτουργεί προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος – πρέπει να αναδιαρθρωθεί.

Aντιμετώπιση του καπνίσματος & ευθύνες βιομηχανιών

Ερώτηση: Τι θα λέγατε στους αναγνώστες για να κόψουν το κάπνισμα;
Απάντηση: Δύο στους τρεις καπνιστές θα πεθάνουν τελικά εξαιτίας του καπνίσματος — τόσο μεγάλο είναι το ρίσκο… Θα πηδούσαν ποτέ από τον τέταρτο όροφο; Όχι! Αλλά συνήθως ξεκινά κανείς μικρός χωρίς επίγνωση κινδύνου κι ύστερα ο εθισμός καθιστά δύσκολη τη διακοπή. Προτείνω κάθε δυνατή προσπάθεια διακοπής με φαρμακευτική υποστήριξη μέσα από υπηρεσίες υποστήριξης διακοπής καπνίσματος.
Το σημαντικότερο όμως είναι τα παιδιά να μην ξεκινούν ποτέ — γι’ αυτό χρειάζονται όλες αυτές οι πολιτικές ώστε ο καπνός να μην φαίνεται φυσιολογικός στα μάτια τους.

Ένα πρόβλημα πλέον είναι πως το κάπνισμα συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο στα φτωχότερα στρώματα της κοινωνίας. Είναι κρίσιμο λοιπόν η αύξηση τιμών μέσω φορολογίας στα τσιγάρα κι η αξιοποίηση αυτών των φόρων για στήριξη όσων θέλουν να διακόψουν – αυτή η παρέμβαση μειώνει περισσότερο το κάπνισμα στους λιγότερο προνομιούχους.
Παράλληλα όμως βλέπουμε πως οι εταιρείες χειραγωγούν έξυπνα τις τιμές ώστε να ακυρώνουν τις αυξήσεις φόρων: κυκλοφορούν νέα πολύ φθηνά τσιγάρα κι απορροφούν μέρος των αυξήσεων ώστε αυτά τα προϊόντα παραμένουν φθηνά ενώ στα πιο ακριβά αυξάνουν τιμές γιατί εκείνοι που μπορούν πληρώνουν περισσότερο.

Kοινές στρατηγικές σε τρόφιμα & αλκοόλ

Ερώτηση: Εκτός από τις καπνοβιομηχανίες –που πλέον προωθούν ηλεκτρονικά τσιγάρα– λειτουργούν με αντίστοιχο τρόπο κι άλλοι μεγάλοι όμιλοι όπως αυτοί τροφίμων ή αλκοόλ;
Απάντηση: Ναι. Αν σκεφτείτε πχ τις εταιρείες αλκοόλ: εκτός από ποτά υψηλής περιεκτικότητας σε αλκοόλη παράγουν και χαμηλόβαθμα ή μηδενικά ποτά – έτσι κερδίζουν τόσο από τα κύρια βλαβερά προϊόντα όσο κι από εκείνα που φαίνονται λιγότερο επικίνδυνα.

Ερώτηση: Πολλές διαφημίσεις μεταθέτουν όλη την ευθύνη στον καταναλωτή («πιείτε υπεύθυνα»). Έχει ευθύνη η ίδια η βιομηχανία;
Απάντηση: Αυτή είναι η καρδιά του προβλήματος! Οι εταιρείες ξοδεύουν τεράστια ποσά σε δημόσιες σχέσεις προσπαθώντας να πείσουν κοινό και κυβερνήσεις πως αποτελούν μέρος της λύσης. Αυτό που χρειάζεται όμως είναι ρυθμιστικός έλεγχος. Δεν θα αλλάξουν ποτέ εθελοντικά – είτε πρόκειται για καπνό είτε για τρόφιμα είτε για άλλα αγαθά.
Όταν μια πολιτική επηρεάζει τη βιομηχανία πρέπει αυτή να αποκλείεται από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Πρέπει επιτέλους ν’ αναγνωρίσουμε τη σύγκρουση συμφερόντων κι αυτές τις επιχειρήσεις να μην έχουν θέση στη χάραξη πολιτικής.

Eταιρική κοινωνική ευθύνη & ελπίδα αλλαγής

Ερώτηση: Από όλες τις τακτικές των μεγάλων επιχειρήσεων ποια θεωρείτε πιο επικίνδυνη;
Απάντηση: Η διαχείριση φήμης! Επενδύοντας σε αυτό που αποκαλούν «εταιρική κοινωνική ευθύνη», παρουσιάζονται ως «καλοί φίλοι» του πολίτη.
Ένας συνάδελφος στην Κολομβία μου περιέγραψε πώς μεγάλοι παραγωγοί αναψυκτικών χρησιμοποιούν όλο το νερό μιας περιοχής κι ύστερα δεν απομένει νερό στους κατοίκους – έτσι εκείνοι αγοράζουν μόνο αναψυκτικά καταστρέφοντας δόντια και υγεία… Ύστερα όμως η ίδια εταιρεία κάνει μια δράση προσφέροντας ένα μπουκάλι νερό μπροστά στις κάμερες, φωτογραφίζεται δίνοντας λύση κι εξαφανίζεται αφήνοντας πίσω της τα ίδια προβλήματα. Οι κυβερνήσεις συχνά πέφτουν στην παγίδα αυτή αντί ν’ ασκήσουν ρύθμιση – κάτι ανάλογο συμβαίνει παγκοσμίως.

Ερώτηση: Ελπίζετε ότι μπορεί ν’ αλλάξει αυτή η κατάσταση;
Απάντηση: Είμαι αισιόδοξη! Η καλύτερη λύση είναι μια διαφορετική οικονομική δομή.
Ο κόσμος συνειδητοποιεί πως ο σημερινός καπιταλισμός δεν μπορεί πλέον ν’ ανταπεξέλθει: δείτε την υπερθέρμανση του πλανήτη, απώλειας βιοποικιλότητας, ανισότητες και φτώχεια — αλλά κυρίως το γεγονός ότι πάνω από ένα τρίτο όλων των θανάτων σχετίζεται με μόλις τέσσερα εταιρικά προϊόντα.
Οι κυβερνήσεις πρέπει ν’ αντιληφθούν πως επιτρέποντας στις πολυεθνικές αυτή τη ζημιά πληρώνουμε όλοι εμείς το τίμημα: άνθρωποι αρρωσταίνουν, περιβάλλον καταστρέφεται… Ενώ εκείνες αυξάνουν τα κέρδη κι εντείνουν τον έλεγχο.
Το σύστημα αυτό είναι πλέον παθολογικό – ώρα για αφύπνιση!

Πηγή: elpais.com