Πώς επηρεάζει η μουσική τον εγκέφαλο; Ο πρωτοπόρος νευροεπιστήμονας Ρόμπερτ Ζατόρρε εξηγεί

Η πρώτη μουσική ανάμνηση που μπορεί να ανακαλέσει ο Ρόμπερτ Ζατόρρε, σήμερα 70 ετών, είναι οι The Beatles. Αναφέρει επίσης τους The Rolling Stones, τους The Doors και τους The Moody Blues. Όταν μπήκε στην εφηβεία, ήταν τόσο γοητευμένος από αυτά τα συγκροτήματα που σκέφτηκε ακόμη και να μάθει όργανο: «Πίστευα ότι αν άφηνα τα μαλλιά μου μακριά και έπαιζα όργανο σε ροκ συγκρότημα, τα κορίτσια θα τρελαίνονταν για μένα… Αλλά αυτό δεν συνέβη ποτέ», λέει γελώντας ο γεννημένος στο Μπουένος Άιρες ερευνητής, κορυφαίος παγκοσμίως στη νευροεπιστήμη της μουσικής.

Ως έφηβος, βρήκε δάσκαλο οργάνου, αλλά αντί για ροκ μουσική, ο δάσκαλος τον μύησε στον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ μέσω εκκλησιαστικού οργάνου. Ο Ζατόρρε εντυπωσιάστηκε. Έγινε τόσο παθιασμένος με τη μουσική εκείνα τα πρώτα χρόνια που αποφάσισε να τη σπουδάσει στο πανεπιστήμιο και να τη συνδυάσει με το άλλο του πάθος: την επιστήμη, με εξειδίκευση στην πειραματική ψυχολογία. Τη δεκαετία του 1970, συνδύασε σπουδές και στους δύο τομείς — κάτι σπάνιο τότε — και για τη διδακτορική του διατριβή στη νευροψυχολογία επέλεξε ένα πεδίο σχεδόν ανεξερεύνητο: τον αντίκτυπο της μουσικής στον εγκέφαλο.

«Το ενδιαφέρον με τη μουσική είναι ότι αγγίζει τη μνήμη, την αντίληψη, τις κινητικές δεξιότητες, τα συναισθήματα και την ανάγνωση. Τα αγγίζει όλα», τονίζει ο Ζατόρρε. Μιλά στην εφημερίδα EL PAÍS μέσα στο ιστορικό κτήριο του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης, λίγες ώρες αφότου τιμήθηκε με επίτιμο διδακτορικό για την πρωτοποριακή του έρευνα στη νευροεπιστήμη της μουσικής.

Το εργαστήριό του ήταν από τα πρώτα που χρησιμοποίησαν νευροαπεικόνιση για τη μελέτη της μουσικής και της ομιλίας, ενώ η έρευνά του ήταν καθοριστική για την κατανόηση του πώς ο εγκέφαλός μας αντιλαμβάνεται, αναγνωρίζει και απολαμβάνει τη μουσική. Είναι επίσης συνιδρυτής του Διεθνούς Ερευνητικού Εργαστηρίου για τον Εγκέφαλο, τη Μουσική και τον Ήχο (BRAMS) στο Μόντρεαλ.

Οι επιδράσεις της μουσικής στον εγκέφαλο

Η συνέντευξη πραγματοποιείται στην αίθουσα Ραμόν υ Καχάλ, φόρο τιμής στον Ισπανό νομπελίστα που φώτισε τη δομή του νευρικού συστήματος. «Δεν θα μπορούσε να είναι πιο συμβολικό», χαμογελάει ο Ζατόρρε.

Ερώτηση: Τι κάνει η μουσική στον εγκέφαλο;
Απάντηση: Πολλά πράγματα. Αρχικά εστίασα στην άμεση πλευρά, στην ακουστική αντίληψη: περάσαμε δέκα χρόνια κατανοώντας την επεξεργασία των ερεθισμάτων και την αναπαράστασή τους σε εγκεφαλικές περιοχές. Όμως συμβαίνουν πολύ περισσότερα. Η μουσική αγγίζει κάθε γνωστική λειτουργία. Για παράδειγμα, ένας φοιτητής μου μελέτησε τη σχέση μεταξύ ήχου και κίνησης και ανακάλυψε ότι όταν ακούς συγκεκριμένα μουσικά μοτίβα με ρυθμό, ενεργοποιούνται επίσης οι κινητικές περιοχές. Από αυτό προέκυψαν θεωρίες για τους δεσμούς μεταξύ κινητικού και ακουστικού συστήματος — κάτι που εξηγεί γιατί η μουσική συχνά μας κάνει να χορεύουμε.

Ερώτηση: Οφείλεται σε αυτή τη σχέση ακουστικού-κινητικού εγκεφάλου;
Απάντηση: Υπάρχουν πολύ συγκεκριμένες συνδέσεις ανάμεσα στις δύο περιοχές: οι κινητικές περιοχές συνδέονται περισσότερο με τις ακουστικές παρά με τις οπτικές. Αν κοιτάξεις ένα εκκρεμές που κινείται, δεν σου δημιουργείται η διάθεση να χορέψεις· αν όμως ακούσεις μια μελωδία, αρχίζεις να κινείσαι. Ακόμη και τα μωρά κινούνται στους ήχους λίγες εβδομάδες μετά τη γέννησή τους. Πιθανόν είναι κάτι έμφυτο που εξελίσσουμε με τον χρόνο.

Ερώτηση: Έχετε επίσης μελετήσει γιατί η μουσική μας προσφέρει ευχαρίστηση.
Απάντηση: Πολλοί νιώθουν έντονα συναισθήματα ακούγοντας συγκινητική μουσική: ανατριχιάζουν, κάποιοι κλαίνε ή έχουν ρίγη. Ανακαλύψαμε ότι ενεργοποιούνται κυρίως οι περιοχές του εγκεφάλου που λέγονται κύκλωμα ανταμοιβής — είχε ήδη εντοπιστεί πολλά χρόνια πριν για βασικά ερεθίσματα όπως το φαγητό ή το σεξ. Όλα αυτά ήταν απαραίτητα για την επιβίωση· η μουσική όμως όχι.

Ερώτηση: Ποιες είναι οι υποθέσεις για το τι σημαίνει η μουσική για εμάς;
Απάντηση: Μία υπόθεση με ισχυρά στοιχεία είναι ότι το σύστημα ανταμοιβής και γενικά ο εγκέφαλος λειτουργεί ως μηχανή πρόβλεψης — ένα ενεργό σύστημα που διαρκώς προβλέπει τι θα συμβεί μετά. Εκεί βασίζεται όλη η ανταμοιβή μέσω μάθησης. Η μουσική είναι σαν μικρόκοσμος του περιβάλλοντος: ακούς ήχους και ο εγκέφαλος προβλέπει τον επόμενο. Αν παίξω απλή κλίμακα: Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Σι… ήδη ξέρεις ότι έρχεται Ντο. Αν όμως ακουστεί Φα δίεση αντί για Ντο, ακούγεται “λάθος”. Η μουσική αξιοποιεί αυτή μας την ικανότητα πρόβλεψης — όταν συνθέτουμε αναζητούμε πάντα ισορροπία ανάμεσα στο νέο και σε αυτό που μπορεί να προβλεφθεί· δεν μπορεί να είναι τελείως τυχαίο.

Η εξελικτική διάσταση της μουσικής

Ερώτηση: Ποιο είναι το νόημα της μουσικής εξελικτικά;
Απάντηση: Αυτό είναι πιο θεωρητικό ή υποθετικό. Η υπόθεση λέει πως η μουσική ίσως προέκυψε συμπτωματικά — το ακουστικό μας σύστημα έχει υψηλή ανάπτυξη και δυνατότητα πρόβλεψης ήχων που προκαλούν ευχαρίστηση. Όταν όμως εμφανίστηκε η μουσική, απέκτησε μεγάλη αξία: μπορεί να προσφέρει ευχαρίστηση σε άλλους ανθρώπους, να δημιουργήσει κοινωνικούς δεσμούς και να ενεργοποιήσει κοινωνικά δίκτυα. Η μουσική ενώνει αλλά και διαχωρίζει ομάδες· οι έφηβοι π.χ., ποτέ δεν ακούν τη μουσική των γονιών τους αλλά εκείνη της παρέας τους — έτσι ενώνονται μεταξύ τους και διαφοροποιούνται από προηγούμενες γενιές.

Ερώτηση: Δεν έχουν όλοι την ίδια σχέση με τη μουσική ούτε τον ίδιο ενθουσιασμό ή χρόνο.
Απάντηση: Μαζί με συναδέλφους στο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης, αναρωτηθήκαμε αν όλοι αγαπούν τη μουσική. Διαπιστώσαμε πως υπάρχει ένα ποσοστό 2%-4% του πληθυσμού που δεν αισθάνεται καμία ευχαρίστηση ακούγοντας μουσική ούτε καταλαβαίνει γιατί οι άλλοι τρελαίνονται γι’ αυτήν. Αυτά τα άτομα δεν έχουν άλλα προβλήματα στο σύστημα ανταμοιβής· υπάρχουν άνθρωποι με κατάθλιψη ή νόσο Πάρκινσον ή γενικευμένη ανηδονία που δυσκολεύονται να νιώσουν ευχαρίστηση γενικά — αλλά αυτοί ζουν κανονικά απλώς η μουσική δεν τους λέει τίποτα. Μελετήσαμε ότι φυσιολογικά έχουν πιο περιορισμένη σύνδεση ανάμεσα στον ακουστικό φλοιό και τα κυκλώματα ανταμοιβής.

Mνήμη & θεραπευτική αξία της μουσικής

Ερώτηση: Μπορεί κάποιος να ζήσει χωρίς μουσική;
Απάντηση: Δεν είναι ότι δεν μπορεί κανείς να ζήσει χωρίς αυτήν — αλλά πιστεύω πως θα ήταν μια πολύ δυσάρεστη ζωή. Η μουσική δεν είναι απαραίτητη για την επιβίωση αλλά είναι απαραίτητη για την ευημερία.

Ερώτηση: Άτομα με άνοια συχνά συγκινούνται όταν ακούσουν κάποιο τραγούδι. Τι ρόλο παίζει η μουσική στη μνήμη;
Απάντηση: Η ενεργοποίηση του κυκλώματος ανταμοιβής (που βασίζεται στη ντοπαμίνη) συνδέεται στενά με τη μνήμη επειδή η ανταμοιβή ενισχύει τη μάθηση. Κάθε φορά που το κύκλωμα ανταμοιβής ενεργοποιείται μέσω ντοπαμίνης επηρεάζει το σχηματισμό αναμνήσεων — αν μια στιγμή συνοδεύεται από ένα πολύ ευχάριστο τραγούδι, θα αποτυπωθεί ισχυρά στη μνήμη μας.

Ερώτηση: Από πότε έχει επίδραση η μουσική; Κάποτε ήταν μόδα να βάζουν ακουστικά στις κοιλιές των εγκύων.
Απάντηση: Το ακουστικό σύστημα αναπτύσσεται σχετικά νωρίς — ένα έμβρυο ακούει ήχους από τον έβδομο μήνα κύησης. Αλλά απέχει πολύ το συμπέρασμα πως αν ακούσει Μπαχ μέσα στη μήτρα θα γίνει ιδιοφυΐα! Επιπλέον, όσο δυνατά κι αν βάλεις τα ηχεία, το παιδί βρίσκεται μέσα σε αμνιακό υγρό που απορροφά τις περισσότερες συχνότητες· έτσι φτάνουν μόνο χαμηλές συχνότητες.

Mουσικοθεραπεία & επιστημονικές εφαρμογές

Ερώτηση: Μπορεί η μουσική να έχει θεραπευτική δράση;
Απάντηση: Ναι· υπάρχουν πολλές εφαρμογές πλέον. Το ενδιαφέρον είναι πως η μουσικοθεραπεία, σήμερα βασίζεται πολύ περισσότερο στην επιστήμη απ’ ό,τι παλιά — πριν τριάντα χρόνια θύμιζε ψυχοδυναμικές συνεδρίες με κιθάρα! Πλέον διενεργούνται κλινικές δοκιμές και πειράματα πάνω στη θεραπεία μέσω της μουσικής.

Ερώτηση: Ένα παράδειγμα όπου λειτουργεί η μουσικοθεραπεία;
Απάντηση: Εντυπωσιάστηκα από όσα κάνουν Φινλανδοί ειδικοί με ομάδα ανθρώπων που πάσχουν από αφασία (ανικανότητα λόγου). Επειδή δεν μπορούν να μιλήσουν, εκπαιδεύονται να τραγουδούν όλοι μαζί σε χορωδία· δεν τραγουδούν τέλεια λόγω προβλημάτων φωνητικής αλλά όταν ξεκινούν νιώθουν χαρούμενοι. Αυτή η άσκηση βοηθά στην ανάπτυξη των κινητικών δεξιοτήτων των φωνητικών χορδών ώστε να αρθρώνουν καλύτερα — αλλά κυρίως προσφέρει συναισθηματική αξία.

Mελλοντικά ερωτήματα στη νευροεπιστήμη της μουσικής

Ερώτηση: Μετά από 40 χρόνια έρευνας ποιος πιστεύετε ότι είναι ο θεμελιώδης ρόλος της μουσικής στον άνθρωπο; Να μας κάνει χαρούμενους;
Απάντηση: Είναι κάτι βαθύτερο από μια απλή αύξηση της ευτυχίας μας· μπορεί να μας ενώσει, αποτελεί τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης συναισθημάτων.

Ερώτηση: Υπάρχουν ακόμη αναπάντητα ερωτήματα;
Απάντηση: Γνωρίζουμε σχετικά καλά τις λειτουργίες συγκεκριμένων περιοχών (αντίληψης, συναισθήματος, κίνησης ή μνήμης). Αυτό που παραμένει ασαφές είναι πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους· ποιες ακριβώς είναι οι συνδέσεις τους και πώς αναπτύσσονται· πόσο προκαθορίζονται γενετικά ή μεταβάλλονται μέσω μάθησης. Θα ήθελα πολύ να καταλάβω καλύτερα αυτές τις σχέσεις γιατί δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου αποκλειστικά για τη μουσική — όπως έλεγε ο Ραμόν υ Καχάλ: πρόκειται για δίκτυο.

Διαβάστε το αρχικό άρθρο εδώ.