Η δημοκρατικοποίηση της χρηματοδότησης μπορεί να είναι το μέλλον… και δεν είναι ουτοπία

Το βιβλίο του Michael McCarthy, The Master’s Tools, ξεκινά με μια ζωντανή περιγραφή της ζωής κάτω από ένα νέο κοινωνικό καθεστώς. «Είναι μια ηλιόλουστη Παρασκευή του 2045 και καθυστερείτε για μια συνάντηση όπου θα συζητηθούν οι προτεραιότητες της πόλης». Μετακινείστε με δημόσιο σιδηροδρομικό δίκτυο και κατεβαίνετε στη Δημόσια Οικονομική Περιφέρεια, «όπου οι δρόμοι μετατράπηκαν σε πεζοδρόμους μετά από τεράστιες επενδύσεις στις μεταφορές που εξάλειψαν την ανάγκη για αυτοκίνητα». Στην Λαϊκή Τράπεζα του Λος Άντζελες, ενώνεστε με άλλους εργαζόμενους για να αποφασίσετε πώς θα διατεθεί ο προϋπολογισμός της πόλης.

Αυτό το σκηνικό βασίζεται σε δημοκρατικές καινοτομίες που ήδη υπάρχουν. Το όραμα του McCarthy δεν είναι κάποια ουτοπία, αλλά στηρίζεται σε προτάσεις όπως η κοινοτική ανάπτυξη πλούτου και ο συμμετοχικός προϋπολογισμός, που εφαρμόζονται ήδη σε διάφορες περιοχές.

Σε όλο τον κόσμο, πολίτες αναπτύσσουν νέα μοντέλα τοπικής δημοκρατίας για να ενισχύσουν τη δημόσια συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Η αναβίωση της δημοκρατίας φαίνεται από το Ρέικιαβικ, όπου οι Ισλανδοί αύξησαν τη χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση της αστεγίας μέσω συμμετοχικού προϋπολογισμού, μέχρι το Ροσάριο στην Αργεντινή, όπου δημιουργήθηκε δίκτυο συνεταιρισμών για τις ανάγκες της κοινότητας.

Ωστόσο, αυτές οι δυναμικές πρωτοβουλίες παραμένουν τοπικές νησίδες δημόσιας εξουσίας μέσα σε μια θάλασσα ολιγαρχικού ελέγχου. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο McCarthy απαντά ότι αν θέλουμε να εκδημοκρατίσουμε την κοινωνία, πρέπει πρώτα να εκδημοκρατίσουμε τα οικονομικά.

Η Νεοφιλελεύθερη Επανάσταση και η Εξάπλωση της Χρηματοπιστωτικής Εξουσίας

Η συνήθης αφήγηση για την άνοδο των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων τη δεκαετία του 1980 είναι πως έγιναν τόσο ισχυρά ώστε κυριάρχησαν στην κοινωνία. Η παραγωγική επένδυση μειώθηκε, ενώ η βραχυπρόθεσμη κερδοσκοπία εκτοξεύτηκε. Οι κυβερνήσεις θεώρησαν αδύνατο να ρυθμίσουν τον χρηματοπιστωτικό τομέα λόγω του μεγέθους και της επιρροής του.

Αυτή η αφήγηση κρύβει περισσότερα απ’ όσα αποκαλύπτει. Βασιζόμενος στον Nicos Poulantzas, ο McCarthy υποστηρίζει ότι το καπιταλιστικό κράτος είναι μια κοινωνική σχέση: «η πολιτική έκφραση ενεργών υλικών δυνάμεων —ιδιαίτερα ταξικών αγώνων— που ενισχύονται και αναπαράγονται μέσω των θεσμών του». Αυτό διαμορφώνει την αντίληψη για τη νεοφιλελεύθερη επανάσταση, όταν το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο έγινε ηγεμονικό.

Οι υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού ισχυρίστηκαν ότι στόχος τους ήταν η ανθρώπινη ελευθερία, περιορίζοντας το κράτος προς όφελος μιας ελεύθερης αγοράς. Όμως, όπως αναφέρω και στο Vulture Capitalism, ο νεοφιλελευθερισμός δεν οδήγησε σε μικρότερο κράτος ή πιο ελεύθερες αγορές, αλλά σε ένα καθεστώς ολιγαρχικού σχεδιασμού.

Οι νεοφιλελεύθεροι δεν ήθελαν πραγματικά να συρρικνώσουν το κράτος ή να απελευθερώσουν την αγορά· στόχευαν στη μετατόπιση της ισχύος από τους εργαζόμενους προς το κεφάλαιο — ιδιαίτερα το χρηματοπιστωτικό. Όπως λέει ο McCarthy, «Η στροφή προς τη χρηματοδότηση ήταν κυρίως ένας αγώνας από τα πάνω, με την πολιτική ελίτ να δρα υπέρ του κεφαλαίου για να διαλύσει τη δύναμη των συνδικάτων στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο».

Ο Ρόλος του Κράτους και η Χρηματοπιστωτική Εξάρτηση

Το καπιταλιστικό κράτος συμμετείχε ενεργά στον μετασχηματισμό της κοινωνίας υπό τον νεοφιλελευθερισμό. Οι κεντρικές τράπεζες αξιοποίησαν τη δύναμή τους κατά των εργαζομένων, ενώ οι αστυνομικές δυνάμεις ενισχύθηκαν απέναντι σε όσους αντιστέκονταν. Το ρυθμιστικό πλαίσιο του New Deal αντικαταστάθηκε από ένα παγκόσμιο σύστημα κανόνων που συμφωνήθηκαν μεταξύ κυβερνήσεων και ιδιωτικών χρηματοπιστωτικών οργανισμών.

Η εξουσία του κράτους δεν μειώθηκε με τη χρηματιστικοποίηση· αντίθετα, διαπλέχθηκε με αυτή των τραπεζών. Οι μη χρηματοπιστωτικές εταιρείες δεν «κατακτήθηκαν» απλώς από τις τράπεζες· αντιθέτως, τα συμφέροντα των στελεχών και των μετόχων ταυτίστηκαν περισσότερο με αυτά των τραπεζιτών.

Τα αποτελέσματα είναι γνωστά: τα νοικοκυριά υπερχρεώθηκαν, αυξάνοντας τους κινδύνους για τους εργαζόμενους που διεκδικούν δικαιώματα. Η μεσαία τάξη ταυτίστηκε με τα συμφέροντα του κεφαλαίου μέσω της συσσώρευσης περιουσιακών στοιχείων μέσω δανεισμού.

Η αυξανόμενη δύναμη της χρηματοδότησης άλλαξε τον χαρακτήρα των επενδύσεων, οδηγώντας σε «υποεπένδυση σε κρίσιμα παραγωγικά έργα». Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα επικεντρώθηκαν στις βραχυπρόθεσμες αποδόσεις, γνωρίζοντας ότι θα διασωθούν από τις κυβερνήσεις αν υπάρξει κρίση.

Ποιος Ελέγχει τις Επενδύσεις; Η Διάβρωση της Δημοκρατίας

Η περιεκτική ανάλυση του McCarthy καταλήγει στο κεντρικό δίλημμα: «Ποιος ελέγχει τις επενδύσεις;» Η απάντηση είναι σαφής: το κεφάλαιο — ειδικά το χρηματοπιστωτικό. Αυτή η ανεξέλεγκτη εξουσία οδηγεί όχι μόνο στην ανισότητα ή τις κρίσεις αλλά και στη διάβρωση της δημοκρατίας μας.

Όπως σημειώνει ο McCarthy: «Ο 21ος αιώνας είναι μέχρι στιγμής αιώνας υπερβολικής εκμετάλλευσης, επισφάλειας εργαζομένων, μακροοικονομικής αστάθειας και κλιματικής καταστροφής… Πώς οι ωφελημένοι αυτού του συστήματος πέτυχαν αυτό το αυτοκαταστροφικό κόλπο; Η απάντηση είναι η δύναμή τους στην πολιτική και η σχεδόν πλήρης απουσία δύναμης του δήμου στις σύγχρονες δημοκρατίες».

Στην καπιταλιστική κοινωνία, οι οικονομικές αποφάσεις λαμβάνονται μακριά από κάθε δημοκρατικό έλεγχο, αν και καθορίζουν τη ζωή όλων μας. Οι τράπεζες αποφασίζουν πού θα διοχετεύσουν τα κεφάλαια τους αποκλειστικά με γνώμονα το ίδιον όφελος.

Η δύναμη των τραπεζών αποτελεί βασικό στοιχείο αυτού που στο Vulture Capitalism αποκαλώ «καπιταλιστικό σχεδιασμό». Οι υπέρμαχοι των αγορών υποστηρίζουν ότι οι τράπεζες δεν σχεδιάζουν αλλά ανταποκρίνονται στα σήματα της αγοράς — όμως στην πράξη διαμορφώνουν οι ίδιες ποια επένδυση θα αποδώσει.

Η Εξουσία των Περιουσιακών Στοιχείων και οι Συνέπειές της

McCarthy εξηγεί πώς η δύναμη των τραπεζών βασίζεται στην «περιουσιακή ισχύ»: δηλαδή στον έλεγχο των παραγωγικών πόρων μιας οικονομίας. Ο έλεγχος αυτός αποτελεί τη βάση κάθε άλλης μορφής εξουσίας που ασκεί το κεφάλαιο.

Αντί να περιοριστεί η δύναμη του παραγωγικού κεφαλαίου έναντι του χρηματοπιστωτικού, η χρηματιστικοποίηση αύξησε συνολικά την περιουσιακή ισχύ του κεφαλαίου κάνοντας τα περιουσιακά στοιχεία πιο κινητά και ρευστά. Όταν τα περιουσιακά στοιχεία είναι ακίνητα, είναι πιο δύσκολο να μετακινηθούν εκτός χώρας ή να σταματήσει κάθε επένδυση (capital flight/strike).

McCarthy: «Τα ακίνητα περιουσιακά στοιχεία διατρέχουν πάντα μεγαλύτερο κίνδυνο δημοκρατικών απαιτήσεων για αναδιανομή ή εκδημοκρατισμό». Η κινητικότητα αυτή δυσκολεύει τη φορολόγηση από το κράτος και την εφαρμογή κοινωνικών υπηρεσιών.

McCarthy φέρνει ως παραδείγματα τη Χιλή του Σαλβαδόρ Αλιέντε και τη Γαλλία επί Μιτεράν για να δείξει πώς το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο έμαθε να υποτάσσει τις κυβερνήσεις μέσω οικονομικής πίεσης.

Ο Ρόλος των Εργαζομένων στη Διεύρυνση της Χρηματοπιστωτικής Εξουσίας

Δεν είναι μόνο ότι οι τράπεζες έχουν εξουσία πάνω στους εργαζόμενους — συχνά τη διατηρούν μέσω αυτών. Η ιδιωτικοποίηση των συντάξεων οδήγησε στη δημιουργία μεγάλων asset managers που διαχειρίζονται τις αποταμιεύσεις χωρίς δημοκρατικό έλεγχο.

Αυτές οι εταιρείες κατευθύνουν τις αποταμιεύσεις των εργαζόμενων σε βιομηχανίες που βλάπτουν τα συμφέροντά τους (όπως η πετρελαϊκή). Ως μέτοχοι απαιτούν περικοπές μισθών για αύξηση αποδόσεων — πλήττοντας περαιτέρω τους εργαζόμενους.

McCarthy: Η πολιτική δύναμη του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου ενισχύεται επειδή πολλοί άνθρωποι βασίζονται στα οικονομικά αυτά προϊόντα για εισόδημα και αποταμιεύσεις. Η ίδια αυτή εξάρτηση βαθαίνει τον έλεγχο πάνω στη ζωή μας.

Εκδημοκρατισμός της Χρηματοδότησης: Ένα Νέο Οικονομικό Μοντέλο

Η συγκέντρωση εξουσίας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα οδηγεί σε υποεπένδυση στα δημόσια αγαθά (προσιτή στέγαση, δημόσιες μεταφορές, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας) ενώ ευνοεί εταιρείες που βλάπτουν το περιβάλλον ή τη δημοκρατία μας.

McCarthy: Μόνη διέξοδος είναι ο εκδημοκρατισμός των οικονομικών. Προτείνει νέους θεσμούς διακυβέρνησης στα πρότυπα της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας: δημόσιοι φορείς υπό τον έλεγχο τυχαία επιλεγμένων συνελεύσεων («minipublics»), όπως στην εισαγωγή του βιβλίου.

Οι συνελεύσεις αυτές θα επιλέγονται μέσω κλήρωσης για ευρεία κοινωνική εκπροσώπηση. Θα συζητούν συλλογικά πού πρέπει να επενδυθούν οι πόροι κάθε κοινότητας ή χώρας — χτίζοντας παράλληλα μια κοινή πολιτική κουλτούρα εργαζομένων.

Το μοντέλο αυτό έχει ήδη εφαρμοστεί πιλοτικά:

• Ιρλανδία: Συνελεύσεις πολιτών συνέβαλαν στη συναίνεση για ζητήματα όπως οι αμβλώσεις και ο γάμος ομοφύλων.
• Μπογκοτά: Η «Περιφερόμενη Συνέλευση Πολιτών» ανέπτυξε συλλογικές εισηγήσεις προς το δημοτικό συμβούλιο.
• Ostbelgiem (Βέλγιο): Μόνιμο συμβούλιο πολιτών παρακολουθεί την κοινή γνώμη και εισηγείται πολιτικές προτάσεις.

Το μοντέλο μπορεί να επεκταθεί:

• Τοπική δημόσια τράπεζα: Επενδύει σε προσιτή στέγαση ή ενεργειακές κοινότητες με συνελεύσεις κατοίκων ως διοίκηση.
• Εθνική δημόσια επενδυτική τράπεζα: Κατευθύνει πόρους σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή βελτίωση υποδομών ύστερα από συλλογικές αποφάσεις πολιτών.

Kοινωνική Αντίσταση & Η Πρόκληση της Αλλαγής Ισορροπιών

Το όραμα McCarthy μπορεί να εμπνεύσει ψηφοφόρους κάθε πολιτικής τάσης:

• Αριστερά: Θα εκτιμήσει την πρόκληση προς την κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
• Κέντρο: Θα ενδιαφερθεί για την ενίσχυση των φιλελεύθερων δημοκρατικών θεσμών μέσω συνελεύσεων πολιτών.
• Δεξιά: Θα δει θετικά την επιστροφή εξουσίας στις κοινότητες («Take Back Control»).

Ωστόσο, τέτοιες προτάσεις θα αντιμετωπίσουν σφοδρή αντίσταση από τους ισχυρούς οικονομικούς κύκλους:

• Οι τράπεζες θα αντισταθούν στη μείωση της δύναμής τους πάνω στις επενδύσεις· αν περάσει νομοθετικά ένα τέτοιο μοντέλο ίσως απαντήσουν με φυγή ή απεργία κεφαλαίων (capital strike).
• Πολύ πιθανότερο όμως είναι να χρησιμοποιήσουν τον συντονισμό τους ώστε τέτοιες προτάσεις να μην φτάσουν καν στο προσκήνιο της πολιτικής σκηνής.

Kλείσιμο: Δημοκρατία & Οικονομική Δικαιοσύνη πάνε Μαζί

Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι πως απαιτείται μαζικό κοινωνικό κίνημα για να υλοποιηθεί ο εκδημοκρατισμός των οικονομικών· δεν αρκεί μια νομοθετική ρύθμιση από τα πάνω.

Όπως παραδέχεται ο McCarthy, το κράτος αντανακλά πάντα την υφιστάμενη ισορροπία δυνάμεων στην κοινωνία — επομένως χρειάζεται οικοδόμηση ισχύος από τη βάση ώστε τέτοιες αλλαγές να γίνουν εφικτές.

Αν η Αριστερά καταφέρει να χτίσει αυτές τις βάσεις, τα οφέλη θα είναι σημαντικά:

• Δικαιότερη κοινωνία με ευρεία συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων·
• Στροφή των επενδύσεων στην αντιμετώπιση μεγάλων προκλήσεων όπως η ανισότητα ή η κλιματική κρίση·
• Ένα νέο μοντέλο δημοκρατίας προς όφελος των πολλών κι όχι των λίγων.

“The Master’s Tools” αποτελεί κάλεσμα για ριζική αναθεώρηση του χρηματοπιστωτικού μας συστήματος και οικοδόμηση μιας λειτουργικής δημοκρατίας για όλους.

Πηγή: tribunemag.co.uk