Η αθέατη πλευρά του Έβερεστ- Οι ορειβάτες σκοτώνουν τους Σέρπα οδηγούς

Το ραδιόφωνο στη Βάση του Έβερεστ έβγαλε έναν ήχο και σίγησε. Ο Ντόρτσι Σέρπα, υπεύθυνος του καταυλισμού, έσκυψε να ακούσει καλύτερα. Έξω, οι ογκώδεις κορυφές των Ιμαλαΐων ξεχώριζαν στο φως της αυγής, ενώ οι σκηνές των αποστολών γέμιζαν το βραχώδες τοπίο στις 22 Μαΐου, την πιο πολυσύχναστη μέρα της αναρριχητικής σεζόν του 2024.

«Όταν άκουσα εκείνο το τελευταίο σήμα, η καρδιά μου βούλιαξε», θυμάται ο Ντόρτσι, με σοβαρό ύφος. «Ο καιρός ήταν καλός, αλλά κάτι είχε πάει στραβά εκεί πάνω.» Το σήμα ήταν το τελευταίο από αρκετές αγωνιώδεις κλήσεις του Νάουανγκ Σέρπα, 44 ετών, οδηγού που συνόδευε τον Κενυάτη ορειβάτη Cheruiyot Kirui προς την κορυφή του ψηλότερου βουνού του κόσμου.

Η τραγωδία εκείνης της μέρας ανέδειξε ένα πρόβλημα που, σύμφωνα με όσους εργάζονται στο Έβερεστ, παραβλέπεται εδώ και χρόνια: τους θανάσιμους κινδύνους και τα αδιέξοδα ασφαλείας που βιώνουν οι Σέρπα. Οι διάσημοι οδηγοί των Ιμαλαΐων συχνά παρουσιάζονται ως «υπεράνθρωποι», ανεπηρέαστοι από το υψόμετρο και την έλλειψη οξυγόνου. Όμως τα κατορθώματά τους έχουν τεράστιο τίμημα, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες και μαρτυρίες ορειβατών και γιατρών.

Η τραγωδία της 22ας Μαΐου 2024 και η καθημερινότητα των Σέρπα

Όπως συμβαίνει συχνά στο Έβερεστ, όλα ξεκίνησαν με φιλοδοξία και οικονομική ανάγκη. Ο Νάουανγκ δούλευε για νεπαλέζικη εταιρεία trekking και ξεκίνησε την τελική ανάβαση με τον Kirui. Αν και η λέξη «Σέρπα» χρησιμοποιείται πλέον ως τίτλος επαγγέλματος για κάθε οδηγό υψομέτρου στα Ιμαλάια, στην πραγματικότητα αφορά μια εθνοτική ομάδα από τα ανατολικά υψίπεδα του Νεπάλ.

Από την αρχή της ορειβασίας στην περιοχή, οι Σέρπα κουβαλούν τα βαρύτερα φορτία στο Έβερεστ – πρώτα για αποικιοκράτες εξερευνητές, αργότερα για τουρίστες. Ο Kirui επιδίωξε να πετύχει το σπάνιο κατόρθωμα της ανάβασης χωρίς συμπληρωματικό οξυγόνο. Από το 1953 μόνο περίπου 2% των επιτυχημένων αναβάσεων έχουν γίνει έτσι, σύμφωνα με τη Himalayan Database.

Στις αναρτήσεις του πριν την αποστολή, ο Kirui εξέφραζε τον ενθουσιασμό του για αυτήν τη «καθαρή» ανάβαση. Όμως στα κρίσιμα λεπτά στην κορυφή, όταν προσφέρθηκε οξυγόνο, δεν είναι σαφές αν η άρνησή του ήταν συνειδητή ή αποτέλεσμα εξασθενημένης κρίσης λόγω υψομέτρου.

Ο Ντόρτσι έλαβε σήμα από τον Νάουανγκ στα 8.800 μέτρα. Εκεί ξεκινά η «ζώνη θανάτου» όπου το σώμα καταρρέει λόγω έλλειψης οξυγόνου. «Ο πελάτης φαίνεται άρρωστος», μετέδωσε ο Νάουανγκ στις 08:07. Η απάντηση ήταν άμεση: «Δώσε του οξυγόνο και ξεκινήστε κατάβαση».

Ο οδηγός προσπάθησε επίμονα να πείσει τον Kirui να χρησιμοποιήσει τη φιάλη οξυγόνου – εκείνος αρνήθηκε επανειλημμένα: «Όχι οξυγόνο. Μόνο καθαρή κορυφή». Στις 09:23, η φωνή του Νάουανγκ ακούστηκε ξανά γεμάτη φόβο: «Δεν μπορώ να τον μετακινήσω… γίνεται επιθετικός. Δεν μπορώ να τον κατεβάσω μόνος μου».

Για δύο ώρες ακόμη, σύμφωνα με τον Ντόρτσι, ο Kirui αρνιόταν τη βοήθεια παρά τα εμφανή συμπτώματα υψομετρικής ασθένειας – σύγχυση και δυσκολία στην ομιλία. Τα τελευταία λεπτά παραμένουν μυστήριο· όλοι είχαν ξεκινήσει με τις καλύτερες προθέσεις. Η σύντροφός του περιγράφει το εγχείρημα ως όνειρο ζωής για τον ίδιο.

Η πίεση στους Σέρπα και οι θυσίες τους

Ο Νάουανγκ ήταν έμπειρος οδηγός που δεν είχε ανέβει ποτέ στην κορυφή του Έβερεστ αλλά είχε κατακτήσει άλλες υψηλές κορυφές. Όμως οι εργασιακές συνθήκες κάνουν τέτοιες τραγωδίες ακόμη πιο πολύπλοκες. Σύμφωνα με τον Sanu Sherpa, μοναδικό άνθρωπο που έχει ανέβει όλες τις 14 κορυφές άνω των 8.000μ δύο φορές, αυτό δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό αλλά μέρος ενός προβλέψιμου μοτίβου.

Μιλώντας στο διαμέρισμά του στο Κατμαντού, ετοιμάζοντας την 45η ανάβασή του σε κορυφή άνω των 8.000μ., εξηγεί πως η πραγματική τραγωδία είναι ότι «το να πεθάνει κάποιος μπορεί να θεωρείται η πιο επαγγελματική επιλογή». Κάθε χρόνο χάνονται οδηγοί χωρίς δημοσιότητα – μια αυξανόμενη λίστα θυσιών για ξένα όνειρα.

Μελέτες δείχνουν ότι ένα περίπλοκο πλέγμα επαγγελματικών προσδοκιών θέτει τους οδηγούς σε κίνδυνο: μεταξύ παράδοσης προσφοράς υπηρεσιών, οικονομικής πίεσης και σκληρών συνθηκών υψομέτρου, η ασφάλεια συχνά υποχωρεί μπροστά στη φήμη ή την ικανοποίηση του πελάτη.

Η εργασία ως οδηγός ή φορτωτής προσφέρει σπάνια οικονομική ευκαιρία σε μια από τις φτωχότερες περιοχές παγκοσμίως αλλά απαιτεί ανείπωτες θυσίες. Σύμφωνα με τη Himalayan Database έχουν χαθεί 132 Σέρπα μόνο στο Έβερεστ – 28 την τελευταία δεκαετία – πέφτοντας σε χαράδρες ή εξαφανιζόμενοι κατά τη φροντίδα πελατών.

Για τους εργαζόμενους το ποσοστό θνησιμότητας αγγίζει το 1,2%, ένα εξαιρετικά υψηλό εργασιακό ρίσκο. Παλιότερα αυτό υποβαθμιζόταν ενώ κυριαρχούσε η εικόνα των «ατρόμητων» Σέρπα – μια αφήγηση που πλέον αμφισβητούν δημόσια οι ίδιοι.

Ανισότητες και διαχρονικές προκλήσεις

Dawa Sherpa, πρώτη Νεπαλέζα που ανέβηκε σε όλες τις 14 κορυφές άνω των 8.000μ., υπογραμμίζει πόσο επικίνδυνη είναι η παρανόηση ότι οι Σέρπα διαθέτουν υπερφυσικές αντοχές. Έχει δει συναδέλφους να υπερβαίνουν τα όρια τους για χάρη των πελατών – επιστρέφοντας με κρυοπαγήματα ή σοβαρή υποξία επειδή προτίμησαν την ασφάλεια των άλλων.

Πλούσιοι ορειβάτες προσλαμβάνουν πολλούς Σέρπα ανά αποστολή· όταν εξαντλούνται περιμένουν να τους βοηθήσουν σωματικά στην κατάβαση – μια δυναμική που καθιστά το βουνό ακόμη πιο επικίνδυνο για όσους σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος.

Nima Nuru Sherpa, πρόεδρος της Nepal Mountaineering Association (NMA), εξηγεί ότι οι οδηγοί σπάνια μπορούν να αρνηθούν επικίνδυνα αιτήματα πελατών υπό τον φόβο απώλειας εισοδήματος. Το επάγγελμα αυτό αποτελεί συχνά τη μοναδική πηγή βιοπορισμού στην κοινότητα – κάθε επιλογή πάνω στο βουνό καθορίζεται από αυτή τη σκληρή πραγματικότητα.

Οι ίδιοι οι άθλοι των Σέρπα περνούν απαρατήρητοι διεθνώς αλλά και εντός Νεπάλ· χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Kami Rita Sherpa, που κατέρριψε το δικό του παγκόσμιο ρεκόρ με την 31η ανάβαση στο Έβερεστ.

Iστορικές ανισότητες & σύγχρονες αλλαγές στον κλάδο

Η ανισορροπία μεταξύ δυτικών ορειβατών και Σέρπα έχει ιστορικές ρίζες από την εποχή της αποικιοκρατίας· τότε οι Βρετανοί προσλάμβαναν ντόπιους ως “coolies” για να μεταφέρουν τα πάντα – ακόμα και σαμπάνιες – χωρίς καμία αναγνώριση παρά μόνο σε περιπτώσεις τραγωδιών.

Tenzing Norgay, με την πρώτη ανάβαση μαζί με τον Edmund Hillary το 1953, ανάγκασε τη διεθνή κοινότητα να αναγνωρίσει τις δεξιότητες των Σέρπα παρά τη συνεχή υποβάθμιση της συμβολής τους. Από τη δεκαετία του ’80 ξεκίνησε η εμπορευματοποίηση του Έβερεστ: οι ευκατάστατοι πελάτες αύξησαν τις απαιτήσεις ενώ οι ευθύνες των Σέρπα διευρύνθηκαν – χωρίς όμως αντίστοιχη εξουσία στη λήψη αποφάσεων.

Το 2014 σημειώθηκε καμπή: μετά τον θάνατο 16 Νεπαλέζων εργατών, οι Σέρπα απέργησαν απαιτώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας και ασφάλισης – γεγονός που επέφερε κάποιες βελτιώσεις αλλά όχι λύση στη βαθύτερη ανισότητα ισχύος μεταξύ οδηγών και πελατών.

Υψόμετρο & ψυχική σύγχυση: Ο αθέατος κίνδυνος

Στο χωριό Dingboche στα 4.410μ., ο γιατρός αποστολής Abhyu Ghimire, έχοντας προσωπική εμπειρία ανάβασης στο Έβερεστ, εξηγεί πώς το υψόμετρο αλλοιώνει δραστικά νου και σώμα – περιπλέκοντας ακόμη περισσότερο τη σχέση οδηγού-πελάτη σε κρίσιμες στιγμές:

“Ο εγκέφαλος λειτουργεί φυσιολογικά με κορεσμό οξυγόνου κοντά στο 99%. Εκεί πάνω βλέπουμε συχνά τιμές μόλις 50-60%.” Αυτή η γνωστική έκπτωση αλλοιώνει αποφασιστικά την κρίση· μπορεί να προκαλέσει ακόμη και παραισθήσεις ή ανεξέλεγκτες αντιδράσεις μεταξύ φίλων ή συνεργατών.

Ο Kirui πιθανότατα υπέστη προϊούσα νοητική κατάπτωση λόγω έλλειψης συμπληρωματικού οξυγόνου – όσο περισσότερο υποφέρει κάποιος από υποξία τόσο λιγότερο αντιλαμβάνεται την κατάστασή του. Ακόμη κι ο ίδιος ο οδηγός δυσκολεύεται λόγω κόπωσης, αφυδάτωσης κι ανεπαρκούς ποσότητας παρεχόμενου οξυγόνου μέσω φιάλης.

Xρόνια προβλήματα υγείας & πληθυσμιακές ιδιαιτερότητες

Τα προβλήματα υγείας των εργατών στα Ιμαλάια δεν περιορίζονται στις κρίσιμες στιγμές πάνω από τη Βάση· αρχίζουν πολύ χαμηλότερα και συσσωρεύονται διαχρονικά. Πάνω από τα 4.000μ., μπορεί να εμφανιστεί χρόνια νόσος υψομέτρου (Monge’s disease) με συμπτώματα όπως παχύ αίμα (πολυκυτταραιμία), υπέρταση πνεύμονα κι επίμονη υποξία.

Οι εθνοτικοί Σέρπα διαθέτουν γενετικές προσαρμογές στο υψόμετρο που λείπουν από άλλες ομάδες εργατών που προσλαμβάνονται όλο και περισσότερο στην περιοχή – κάτι που αυξάνει δραστικά τους κινδύνους για αυτούς χωρίς τέτοιες βιολογικές αντοχές. Φέτος ήδη τρεις φορτωτές χαμηλών περιοχών έχασαν τη ζωή τους από επιπλοκές υψομέτρου κάτω κι από τη Βάση Έβερεστ.

Aσφάλεια & θεσμικά εμπόδια στον κλάδο

Στην έδρα του Τμήματος Τουρισμού στο Κατμαντού, ο πρώην διευθυντής Rakesh Gurung παραδέχεται πως υπάρχει «συστηματική αποτυχία» στην προστασία των Σέρπα. Η πολυδιάσπαση της αγοράς κι η έλλειψη πόρων καθιστούν δύσκολη τη δημιουργία ουσιαστικού πλαισίου ασφαλείας ενώ οι συνεχείς πολιτικές αλλαγές στο Νεπάλ εμποδίζουν κάθε συνεπή χάραξη πολιτικής.

$5.000–$12.000: αυτά μπορεί να κερδίσει ένας έμπειρος οδηγός ανά σεζόν — ποσό σημαντικό σε μια χώρα με κατά κεφαλήν εισόδημα περίπου $1.399. Όμως αυτά τα χρήματα στηρίζουν εκτεταμένες οικογένειες υπό τεράστιο φυσικό κίνδυνο κι όταν συμβεί τραγωδία το οικονομικό δίχτυ προστασίας είναι ανεπαρκές.

$14.400: το νέο ποσό υποχρεωτικής ασφάλειας ζωής για εργαζόμενους μεγάλης υψομετρικής επικινδυνότητας — ποσό που θεωρείται ανεπαρκές μπροστά στη δια βίου απώλεια εισοδήματος μιας οικογένειας όταν χάνει τον βασικό τροφοδότη της.

Aκόμη κι οι βασικοί κανόνες ασφαλείας παραμένουν δύσκολο να εφαρμοστούν στο υψηλότερο «εργασιακό περιβάλλον» του κόσμου — απαγορεύονται πλέον οι μοναχικές αναβάσεις πάνω από τα 8.000μ., όμως κάθε χρόνο κάποιοι επιχειρούν τέτοιες προσπάθειες χωρίς πρακτικές συνέπειες αφού δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου πέραν της Βάσης Έβερεστ.

Nέα μέτρα & αβέβαιη βελτίωση

Tην άνοιξη αυτή εφαρμόστηκαν νέοι κανονισμοί: απαιτείται λόγος ενός οδηγού ανά δύο αναβάτες στις αποστολές άνω των 8.000μ., ενώ έγινε υποχρεωτική η χρήση συσκευών εντοπισμού (reflectors). Ωστόσο πολλοί έμπειροι οδηγοί εκφράζουν αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων λόγω δυσκολιών εφαρμογής στην πράξη.

“Είναι τρομακτικό”, λέει χαρακτηριστικά ένας οδηγός λίγο πριν φύγει ξανά για αποστολή — “Έχω τέσσερα παιδιά που εξαρτώνται πλήρως από εμένα… Με ρωτούν γιατί συνεχίζω να ανεβαίνω στα βουνά”.

Πηγή: bbc