Χαμενεΐ: Οι κίνδυνοι μιας ενδεχόμενης μετάβασης και το παιχνίδι της ανατροπής

Σε μια συγκυρία όπου η Μέση Ανατολή φλέγεται από συγκρούσεις, το ερώτημα της διαδοχής του Αλί Χαμενεΐ στην ηγεσία του ιρανικού καθεστώτος δεν αποτελεί πια ακαδημαϊκή υπόθεση, αλλά έναν από τους πιο κρίσιμους γεωπολιτικούς γρίφους της εποχής. Η Ισραηλινή επιθετικότητα δεν στοχεύει πλέον μόνο τις πυρηνικές εγκαταστάσεις ή τα βαλλιστικά προγράμματα της Τεχεράνης, αλλά πλέον αγγίζει και σύμβολα της εξουσίας, όπως η κρατική τηλεόραση και η ηγεσία του καθεστώτος, υποδηλώνοντας μια στρατηγική ανατροπής του ίδιου του πυρήνα του ισλαμικού καθεστώτος που εγκαθιδρύθηκε το 1979. Η συζήτηση για την «επόμενη ημέρα» του ιρανικού καθεστώτος παραμένει γεμάτη ασάφεια και κίνδυνους.

Σπύρος Σιδέρης

Όπως σημειώνουν διπλωμάτες και ακαδημαϊκοί, η αποκαθήλωση του Χαμενεΐ δεν εγγυάται απαραίτητα μια πιο δημοκρατική ή λιγότερο σκληροπυρηνική Ισλαμική Δημοκρατία. Αντιθέτως, η μετάβαση θα μπορούσε να φέρει στο προσκήνιο ακόμα πιο ακραία ή στρατοκρατικά στοιχεία, με την Φρουρά της Επανάστασης να διεκδικεί ρόλο κεντρικού ρυθμιστή της εξουσίας.

Το στρατιωτικό ρίσκο μιας πολιτικής ανατροπής

Η πρόθεση του Ισραήλ να αποσταθεροποιήσει το ιρανικό καθεστώς δεν είναι πλέον κρυφή. Στρατιωτικές επιθέσεις που πλήττουν υποδομές χωρίς στρατηγική ή πυρηνική σημασία – όπως το κτήριο της κρατικής τηλεόρασης IRIB – αποκαλύπτουν μια ευρύτερη στόχευση. Η αναλύτρια Νικόλ Γκράγιεφσκι από το ίδρυμα Carnegie σημειώνει χαρακτηριστικά ότι η Ισραηλινή στρατηγική έχει μετατοπιστεί από την εξουδετέρωση των πυρηνικών όπλων προς τον στόχο της ανατροπής του καθεστώτος συνολικά.

«Δεν πρόκειται μόνο για στρατιωτικές δομές, αλλά για συμβολικές επιθέσεις στην καρδιά του καθεστώτος, στην ηγεσία και στους μηχανισμούς του ελέγχου της πληροφόρησης», επισημαίνει.

Η υπόθεση αυτή δεν παραγνωρίζει, φυσικά, τον κίνδυνο ενός κενού εξουσίας, ειδικά σε μια χώρα όπως το Ιράν, όπου το θεοκρατικό σύστημα συνυπάρχει με βαθιά ριζωμένες στρατιωτικές και ιδεολογικές δομές. Η μετάβαση χωρίς σαφές διάδοχο του Χαμενεΐ ενδέχεται να ανοίξει τον δρόμο είτε για στρατιωτικό πραξικόπημα από τη Φρουρά της Επανάστασης, είτε για μια στροφή προς αυταρχική στρατιωτική διακυβέρνηση.

Ο παράγοντας Ρεζά Παχλαβί και οι διχασμοί της αντιπολίτευσης

Στο εξωτερικό, η φιγούρα του Ρεζά Παχλαβί, γιου του έκπτωτου Σάχη, παραμένει η πιο αναγνωρίσιμη μεταξύ των Ιρανών εξόριστων. Ο Παχλαβί, που ζει στις ΗΠΑ, έχει κατ’ επανάληψη δηλώσει ότι το καθεστώς είναι «κοντά στην κατάρρευση» και κατηγορεί τον Χαμενεΐ ότι «κρύβεται σαν τρομοκρατημένος αρουραίος». Έχει επίσης αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο αποκατάστασης των σχέσεων με το Ισραήλ, επικαλούμενος τον «δεσμό της δυναστείας των Παχλαβί» με το εβραϊκό κράτος και προτείνοντας ένα είδος «Συμφωνιών Κύρου» – μια αναφορά στον Πέρση βασιλιά Κύρο τον Μέγα, που ελευθέρωσε τους Εβραίους από τη Βαβυλώνα.

Ωστόσο, παρά τη διεθνή του αναγνώριση, ο Παχλαβί δεν συγκεντρώνει ενιαία στήριξη ούτε εντός ούτε εκτός Ιράν. Οι δηλώσεις του υπέρ των Ισραηλινών επιχειρήσεων εναντίον της Τεχεράνης εντείνουν τις αντιθέσεις στο εσωτερικό της ιρανικής αντιπολίτευσης, ενώ η σύνδεσή του με τις ΗΠΑ και το παρελθόν της δυναστείας του αποτελεί βαρίδι για πολλούς Ιρανούς που βίωσαν την προεπαναστατική καταπίεση.

Η σκιώδης παρουσία της Μουτζαχεντίν Χαλκ

Έτερη σημαντική δύναμη της εξόριστης αντιπολίτευσης παραμένει η Μουτζαχεντίν Χαλκ, με επικεφαλής την Μαριάμ Ρατζαβί, η οποία δήλωσε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πως ο λαός του Ιράν επιθυμεί την πτώση του καθεστώτος. Η οργάνωση, όμως, παραμένει αντιδημοφιλής σε σημαντικά τμήματα της ιρανικής κοινωνίας, κυρίως λόγω της συνεργασίας της με το καθεστώς Σαντάμ Χουσεΐν κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν–Ιράκ.

Όπως εξηγεί ο καθηγητής Τομάς Ζουνώ του Πανεπιστημίου της Οτάβα, η αντιπολίτευση στο εξωτερικό στερείται ενιαίας οργάνωσης και δεν διαθέτει εντός Ιράν σαφές λαϊκό έρεισμα. Παρότι ο Παχλαβί είναι ο πιο «αναγνωρίσιμος ηγέτης», οι υποστηρικτές του υπερεκτιμούν την επιρροή του στον ιρανικό πληθυσμό.

Η απειλή του εθνοτικού κατακερματισμού

Ένας συχνά παραγνωρισμένος παράγοντας αστάθειας είναι η πολυεθνοτική σύνθεση του Ιράν. Παρά το γεγονός ότι η περσική εθνοτική ταυτότητα είναι κυρίαρχη στο πολιτικό σύστημα, σημαντικά τμήματα του πληθυσμού ανήκουν σε Κούρδους, Άραβες, Μπαλούχους και Τουρκμένους. Όπως σημειώνει η Γκράγιεφσκι, η διαλυτική δυναμική αυτών των εθνοτήτων μπορεί να καταστεί εκρηκτική σε περίπτωση πτώσης του σημερινού συστήματος.

«Είναι πιθανό αντίπαλες χώρες να επιχειρήσουν να εργαλειοποιήσουν τις εθνοτικές διαιρέσεις εντός του Ιράν», προειδοποιεί η αναλύτρια.

Ανάλογες προειδοποιήσεις προέρχονται και από το αμερικανικό Ινστιτούτο Soufan, που βλέπει στην αποσταθεροποίηση του Ιράν ένα ενδεχόμενο συγκρίσιμο με το Ιράκ μετά το 2003, με περιφερειακές αναταράξεις και παγκόσμιες επιπτώσεις.

Το φάντασμα της Λιβύης και του Ιράκ επιστρέφει

Η ιδέα μιας στρατιωτικής ανατροπής του ιρανικού καθεστώτος γεννά ανησυχίες που φθάνουν ως τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ο Πρόεδρος της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν, στο τέλος της Συνόδου G7 στον Καναδά, υπενθύμισε με νόημα ότι «το μεγαλύτερο λάθος σήμερα θα ήταν να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε το καθεστώς στο Ιράν με στρατιωτικά μέσα· αυτό θα οδηγήσει στο χάος. Πιστεύει κανείς ότι το 2003 στο Ιράκ ή το 2011 στη Λιβύη ήταν σωστές επιλογές;»

Η εμπειρία της μετα-Σαντάμ εποχής, αλλά και το χάος μετά την πτώση του Καντάφι, λειτουργούν ως ιστορικές προειδοποιήσεις για την τρέχουσα στρατηγική σκέψη. Ενδεχόμενο κενό εξουσίας στο Ιράν, χωρίς εναλλακτικό σχέδιο, μπορεί να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες όχι μόνο για την περιοχή του Κόλπου, αλλά και για την παγκόσμια σταθερότητα.

Τελευταία πράξη ή νέα αρχή;

Η ανατροπή του Χαμενεΐ – είτε λόγω φυσικών αιτίων, είτε εξαιτίας μιας εξωτερικής στρατηγικής – θα σημάνει ένα σημείο καμπής για το Ιράν. Αλλά η απουσία σαφούς διαδόχου, η διαιρεμένη αντιπολίτευση, η δυνητική εμπλοκή του στρατού και η εθνοτική πολυπλοκότητα καθιστούν το ενδεχόμενο πολιτικής μετάβασης αβέβαιο και επικίνδυνο.

Ο τελικός απολογισμός της πτώσης του καθεστώτος δεν μπορεί να προβλεφθεί. Όμως, όπως σημειώνουν όλοι οι αναλυτές, το Ιράν δεν είναι απλώς μια χώρα – είναι σταυροδρόμι θρησκειών, γεωπολιτικών συμφερόντων και εθνοτήτων. Η διαδοχή του Χαμενεΐ, εάν έρθει απότομα και χωρίς δομή, μπορεί να προκαλέσει σεισμικές δονήσεις σε όλη τη Μέση Ανατολή – και πέρα από αυτήν.