Το σενάριο διαδοχής που διχάζει την Άγκυρα-Θα γίνει ο Μπιλάλ ο επόμενος “Πρόεδρος Ερντογάν”;

Η συζήτηση για τη διαδοχή στην Τουρκία βγαίνει σιγά-σιγά από τα πολιτικά πηγαδάκια και περνά στο δημόσιο πεδίο, με ένα όνομα να επιστρέφει όλο και συχνότερα: Μπιλάλ Ερντογάν. Ο γιος του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν κατείχε μέχρι πρόσφατα κανένα επίσημο κομματικό ή κρατικό αξίωμα και παρουσιαζόταν ως πρόσωπο που κινείται κυρίως στον χώρο της εκπαίδευσης, των ιδρυμάτων και της «ήπιας ισχύος» του καθεστώτος. Όμως η εντυπωσιακή και πυκνή δημόσια παρουσία του τις τελευταίες εβδομάδες, σε φόρουμ, συνέδρια, εκδηλώσεις νεολαίας και πολιτικά φορτισμένες συζητήσεις –από τη Γάζα μέχρι το Κουρδικό– άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο: προετοιμάζει ο Ερντογάν τον γιο του για ρόλο στο κέντρο της τουρκικής προεδρίας, ή ακόμη και για τη θέση του διαδόχου του;

Σπύρος Σιδέρης

Ή πρόκειται περισσότερο για μια προσπάθεια να «δοκιμαστεί» ο Μπιλάλ στο πολιτικό προσκήνιο, χωρίς ακόμη να έχει κλειδώσει κάποιο σχέδιο δυναστικής εξουσίας;

Η σκιά της διαδοχής πάνω από το AKP

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ηγείται του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) από το 2001 και της χώρας –με διαφορετικά θεσμικά καπέλα– από το 2002. Για πάνω από δύο δεκαετίες, η ηγεμονία του στο κόμμα δεν αμφισβητήθηκε σοβαρά: ακόμη και στις περιόδους που τυπικά παρέδιδε την προεδρία του κόμματος σε στελέχη όπως ο Αχμέτ Νταβούτογλου ή ο Μπινάλι Γιλντιρίμ, ήταν σαφές ότι ο πραγματικός πόλος ισχύος βρισκόταν στο προεδρικό παλάτι.

Η συζήτηση για τη «μετά Ερντογάν» εποχή έμοιαζε σχεδόν ταμπού στο εσωτερικό του AKP. Ως πιθανοί διάδοχοι έχουν κατά καιρούς αναφερθεί πρόσωπα όπως ο υπουργός Εξωτερικών και πρώην επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών Χακάν Φιντάν, ή ο γαμπρός του προέδρου και ισχυρός παράγοντας της αμυντικής βιομηχανίας Σελτζούκ Μπεϊρακτάρ. Όμως όλα αυτά παρέμεναν σε επίπεδο σεναριολογίας, χωρίς να μεταφράζονται σε οργανωμένες εσωκομματικές διαδικασίες ή σε ανοιχτή δημόσια συζήτηση.

Τυπικά, ο Ερντογάν βρίσκεται ήδη στη θητεία που –με βάση το ισχύον Σύνταγμα– θα έπρεπε να είναι η τελευταία του. Ωστόσο, στο τουρκικό πολιτικό σύστημα έχουν ήδη ανοίξει διάδρομοι για ενδεχόμενη νέα υποψηφιότητά του: πρόωρες εκλογές που θα «μηδενίσουν» τον μετρητή των θητειών ή ακόμη και συνταγματικές αλλαγές που θα αναδιαμορφώσουν το πλαίσιο. Σε αυτό το σκηνικό, η έννοια της διαδοχής δεν είναι άμεση, αλλά «αιωρείται» ως μεσοπρόθεσμη προοπτική.

Ο Μπιλάλ Ερντογάν από τον χώρο των ιδρυμάτων στο πολιτικό προσκήνιο

Μέχρι πρόσφατα, ο Μπιλάλ Ερντογάν παρουσιαζόταν ως πρόσωπο με βαρύτητα κυρίως στο παρασκήνιο: πρόεδρος του Συμβουλίου των Επιτρόπων του ιδρύματος «Διάδοση της Γνώσης», ενεργός σε οργανισμούς της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με εκπαίδευση, κουλτούρα και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η δράση του εδραίωνε το ισλαμοσυντηρητικό μπλοκ εξουσίας, αλλά χωρίς να τον εμφανίζει ως «πολιτικό παίκτη πρώτης γραμμής».

Το τελευταίο διάστημα, όμως, το σκηνικό αλλάζει. Ο Μπιλάλ εμφανίζεται σε μια σειρά εκδηλώσεων με σαφές πολιτικό φορτίο: στο 18ο «Οικονομικό Ευρασιατικό Φόρουμ Βερόνα» στην Κωνσταντινούπολη, μίλησε για τις σχέσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία και την Ουκρανία και για τη γενοκτονική διάσταση του πολέμου στη Γάζα. Σε άλλη εκδήλωση, με τίτλο «Δικαιοσύνη για την Παλαιστίνη: Αντίσταση στην αδικία», καταδίκασε τη «διαστρέβλωση της αλήθειας» και την «εξαφάνιση ενός λαού», χρησιμοποιώντας γλώσσα που παραπέμπει στον σκληρό αντιισραηλινό τόνο του καθεστώτος.

Παράλληλα, συμμετείχε σε φόρουμ νεολαίας με θέμα τα οράματα για μια «Τουρκία χωρίς τρομοκρατία», δίπλα στον εκπρόσωπο του AKP Ομέρ Τσελίκ, αγγίζοντας έτσι τον πυρήνα του Κουρδικού και της πολιτικής ασφαλείας. Στη συνέχεια βρέθηκε στην κατεχόμενη βόρεια Κύπρο, ως μέλος αντιπροσωπείας του Ιδρύματος Ισλαμικών Ιστορικών Ερευνών (iBTAV), όπου είχε ξεχωριστή συνάντηση με τον ηγέτη της τ/κ κοινότητας Τουφάν Ερχουρμάν. Τέλος, μίλησε ως κεντρικός ομιλητής σε εκδήλωση επιχειρηματιών, όπου άσκησε σκληρή κριτική στην Ένωση Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών της Τουρκίας TÜSİAD, έναν από τους παραδοσιακούς αντίπαλους πόλους του προεδρικού στρατοπέδου.

Όλα αυτά συνθέτουν μια εικόνα συστηματικής ανάδειξης. Δεν πρόκειται απλώς για έναν δραστήριο γιο του προέδρου, αλλά για έναν άνθρωπο που δοκιμάζει τη φωνή του σε όλα τα μεγάλα μέτωπα: εξωτερική πολιτική, παλαιστινιακό, οικονομία, νεολαία, Κύπρος, εσωτερική ασφάλεια.

Προετοιμασία για την προεδρία ή «ασφάλεια για κάθε ενδεχόμενο»;

Το ερώτημα, λοιπόν, είναι αν όλο αυτό συνιστά σχέδιο διαδοχής στην προεδρία ή κάτι πιο σύνθετο. Οι περισσότεροι σοβαροί παρατηρητές στην Άγκυρα θεωρούν ότι ένα σενάριο όπου ο Μπιλάλ Ερντογάν διαδέχεται τον πατέρα του άμεσα στην προεδρία παραμένει πολύ απίθανο στην τρέχουσα φάση.

• Πρώτον, επειδή ο ίδιος ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δείχνει αποφασισμένος να διατηρήσει τον έλεγχο της εξουσίας και να εξαντλήσει όλα τα συνταγματικά περιθώρια.
• Δεύτερον, επειδή ο Μπιλάλ δεν κατέχει μέχρι στιγμής κανένα επίσημο κομματικό ή κρατικό αξίωμα, κάτι που θα καθιστούσε ένα άλμα κατευθείαν στην κορυφή πολιτικά δύσπεπτο, ακόμη και για ένα καθεστώς με τόσο συγκεντρωμένη ισχύ.

Υπάρχει επίσης η διάσταση του πολιτικού κόστους: η εικόνα του γιου που διαδέχεται τον πατέρα θα άνοιγε σε βάθος τη συζήτηση περί οικογενειοκρατίας και μετατροπής της Τουρκίας σε μια ιδιότυπη «δημοκρατική μοναρχία». Ακόμη κι αν η διαδοχή γινόταν μέσω εκλογών, η νομιμοποίησή τους θα δεχόταν σφοδρή κριτική από την αντιπολίτευση και τη διεθνή κοινή γνώμη.

Πιο ρεαλιστικά, δύο σενάρια ξεχωρίζουν:

Πρώτον, ότι ο Ερντογάν «χτίζει» σταδιακά ένα πολιτικό προφίλ για τον Μπιλάλ στο μακρινό μέλλον: του δίνει χώρο στη δημόσια σφαίρα, τον εξοικειώνει με τις αρένες της εξωτερικής πολιτικής, της νεολαίας, των επιχειρηματιών, αλλά χωρίς να του αναθέτει άμεσα αξιώματα. Έτσι, ο Μπιλάλ μπορεί να λειτουργεί ως «εφεδρεία» για απρόβλεπτες εξελίξεις – για παράδειγμα, αν οι συνταγματικές διαδρομές για νέα υποψηφιότητα του προέδρου μπλοκαριστούν.

Δεύτερον, ότι ο στόχος δεν είναι (τουλάχιστον προς το παρόν) η προεδρία, αλλά η ηγεσία του AKP. Η ιδέα του διαχωρισμού μεταξύ προέδρου της Δημοκρατίας και προέδρου του κόμματος έχει συζητηθεί παλαιότερα, ως τρόπος να «απελευθερωθεί» ο χρόνος του Ερντογάν για τα κρατικά καθήκοντα, ενώ ο κομματικός μηχανισμός θα περνούσε σε ένα πρόσωπο απολύτως ελεγχόμενο από τον ίδιο. Σε ένα τέτοιο σενάριο, ο Μπιλάλ Ερντογάν θα μπορούσε να εμφανιστεί ως ο εγγυητής της συνέχειας της ερντογανικής γραμμής στο κόμμα, χωρίς να προκαλεί την ίδια θύελλα αντιδράσεων που θα προκαλούσε μια απόπειρα οικογενειακής κληρονομικής διαδοχής στην κορυφή του κράτους.

Τι θα κρίνει την απάντηση

Σε κάθε περίπτωση, το αν ο Μπιλάλ Ερντογάν θα εξελιχθεί σε πραγματικό διεκδικητή της εξουσίας ή θα παραμείνει ένας «διακριτικός» παίκτης της παρασκηνιακής ισχύος, θα κριθεί από δύο στοιχεία: τη διάρκεια και το βάθος της πολιτικής του παρουσίας.

Αν η τωρινή έκρηξη εμφανίσεων αποδειχθεί μια σύντομη «καμπάνια εικόνας», το σενάριο της άμεσης διαδοχής θα ξεθωριάσει. Αν όμως δούμε τον Μπιλάλ να αποκτά θεσμικό ρόλο –έστω και χαμηλότερου επιπέδου– στο κράτος ή στο AKP, να τοποθετείται συστηματικά σε κεντρικά ζητήματα και να δοκιμάζεται σε εκλογικές αναμετρήσεις, τότε η συζήτηση για τον «επόμενο Ερντογάν» δεν θα είναι πλέον θεωρητική.

Μέχρι τότε, η Άγκυρα θα συνεχίσει να κινείται σε γκρίζες ζώνες: ανάμεσα σε ένα υπερπροεδρικό σύστημα κομμένο και ραμμένο στα μέτρα ενός ανθρώπου και σε μια κοινωνία που παραμένει βαθιά πολωμένη, αλλά ταυτόχρονα εξοικειωμένη με την ιδέα ότι η πολιτική εξουσία στην Τουρκία είναι πλέον άρρηκτα δεμένη με το όνομα Ερντογάν – με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό για το μέλλον της χώρας.