Η Ευρώπη σε κίνδυνο: Με ή χωρίς τον Τραμπ, η ακροδεξιά “γκρεμίζει” το Κέντρο

Ενισχυμένοι λαϊκιστές και εθνικιστές ανατρέπουν τους ισορροπίες, ενώ οι κεντρώοι αγωνίζονται να διατηρήσουν τον έλεγχο σε μία Ευρώπη που κατά τον Ντόναλντ Τραμπ “αποσυντίθεται” και έχει “αδύναμες ηγεσίες”.

Όπως αναδεικνύει σε έρευνά του το POLITICO, στις πρόσφατες εκλογές, οι ψηφοφόροι στην Ευρώπη έδωσαν ελπίδα στους δοκιμαζόμενους κεντρώους πολιτικούς του δυτικού κόσμου.

Παρότι ο Ντόναλντ Τραμπ φαίνεται να επιστρέφει δυναμικά στον Λευκό Οίκο, το διεθνές κύμα λαϊκιστών που ευθυγραμμίζονται με το MAGA αντιμετωπίζει δυσκολίες στη Γηραιά Ήπειρο. Σε εκλογές στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Ρουμανία και στις πανευρωπαϊκές ευρωεκλογές σε 27 χώρες, οι παραδοσιακοί υποψήφιοι επικράτησαν έναντι των σκληρών λαϊκιστών και ακροδεξιών εθνικιστών.

«Υπάρχει ακόμη πλειοψηφία στο κέντρο για μια ισχυρή Ευρώπη, και αυτό είναι κρίσιμο για τη σταθερότητα», είχε δηλώσει μετά τις ευρωεκλογές του 2023 η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν. «Με άλλα λόγια, το κέντρο αντέχει».

Δεκαέξι μήνες αργότερα, αυτή η σταθερότητα φαίνεται πιο εύθραυστη από ποτέ.

Ακροδεξιοί πολιτικοί προηγούνται πλέον στις δημοσκοπήσεις σε Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο και ακόμη και στη Γερμανία. Η αποδοχή του Βρετανού πρωθυπουργού Κιρ Στάρμερ βρίσκεται σε χαμηλό 21%, ενώ του Γάλλου ομολόγου του, Εμανουέλ Μακρόν, πέφτει στο ιστορικό χαμηλό του 11%. Το κλίμα είναι τόσο βαρύ που η εντυπωσιακή κλοπή στο Louvre αντιμετωπίζεται από κάποιους ως μεταφορά για μια χώρα που δεν μπορεί να διαχειριστεί τις προκλήσεις της.

Ακόμα και οι συντηρητικοί της ίδιας της φον ντερ Λάιεν στην ΕΕ βασίζονται στις ψήφους ακροδεξιών βουλευτών για να εγκρίνουν τα σχέδιά της στις Βρυξέλλες. Ένας εξαγριωμένος κεντρώος παρομοίασε αυτή τη στροφή με εκείνους τους Γερμανούς πολιτικούς που επέτρεψαν στον Αδόλφο Χίτλερ να ανέλθει στην εξουσία.

Η στροφή προς τα δεξιά και ο ρόλος του Τραμπ

Οι λαϊκιστές των άκρων αυτοπαρουσιάζονται ως η προφανής εναλλακτική για κοινωνίες που διψούν για αλλαγή. Πλέον μπορούν να υπολογίζουν και στη βοήθεια του Τραμπ: Μια νέα στρατηγική εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ αποσκοπεί στη χρήση της αμερικανικής διπλωματίας για την καλλιέργεια «αντίστασης» στην πολιτική ορθότητα στην Ευρώπη — ειδικά στο μεταναστευτικό — και στη στήριξη κομμάτων που χαρακτηρίζει «πατριωτικά». Ο ίδιος ο Τραμπ δήλωσε στο POLITICO ότι θα στηρίξει υποψηφίους που θεωρεί ότι θα οδηγήσουν την Ευρώπη προς τη σωστή κατεύθυνση.

Σε αυτή τη δεξιά πορεία, τα επόμενα τέσσερα χρόνια, ο πολιτικός χάρτης της Δύσης αναμένεται να υποστεί τις πιο δραματικές ανακατατάξεις από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Οι συνέπειες για το εμπόριο και την άμυνα μπορεί να είναι βαθιές.

«Αυτό που παίρνουν οι Ευρωπαίοι από τον Τραμπ είναι μια στρατηγική μέγιστης πόλωσης που διαβρώνει το κέντρο», σημειώνει ο Γουίλ Μάρσαλ από το αμερικανικό think tank Progressive Policy Institute. «Τα παραδοσιακά κόμματα της μεταπολεμικής περιόδου έχουν αποδυναμωθεί. Η εξέγερση της εθνικιστικής ή λαϊκιστικής δεξιάς στρέφεται εναντίον τους».

Το βρετανικό παράδειγμα: Από την παρακμή στην άνοδο των άκρων

Πιο εντυπωσιακή ίσως είναι η μεταμόρφωση στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Ένα βράδυ Πέμπτης του Νοεμβρίου, λίγοι τακτικοί θαμώνες μαζεύονται γύρω από το μπαρ του «Never Say Die» δίπλα στην παραλία του Jaywick Sands, στα ανατολικά της Αγγλίας. Η περιοχή, άλλοτε θέρετρο, είναι πλέον η πιο φτωχή γειτονιά της χώρας. Το 2018, διαφήμιση υπέρ του MAGA στις ΗΠΑ χρησιμοποίησε φωτογραφία ενός εγκαταλελειμμένου δρόμου εδώ για να προειδοποιήσει για το μέλλον της Αμερικής χωρίς τους υποψηφίους του Τραμπ.

Σε αυτά τα σπίτια με πέτρινη όψη και τις σημαίες της Αγγλίας να κρέμονται νωχελικά, ένα νέο πολιτικό ρεύμα — το δεξιό Reform UK του Nigel Farage — έχει βρει πρόσφορο έδαφος.

Ο 82χρονος Ντέιβ Λόρενς λέει πως συνήθως δεν ψηφίζει, αλλά έκανε εξαίρεση για τον Φάρατζ, που εξελέγη πέρσι στην περιοχή. «Μου αρέσει αρκετά. Κάνει ό,τι μπορεί», σχολιάζει πίνοντας τη μπύρα του υπό τους ήχους ποπ των ’80s. «Θα τον ξαναψηφίσω».

Ο Λόρενς αυτοχαρακτηρίζεται «ρατσιστής» και δηλώνει πως δεν θα ψήφιζε ποτέ μαύρο υποψήφιο όπως την επικεφαλής των Συντηρητικών Κέμι Μπάντενοχ. Αυτό που τον ανησυχεί περισσότερο είναι οι αυξημένες αφίξεις μεταναστών στη Βρετανία — ιδίως όσοι διασχίζουν τη Μάγχη με μικρά σκάφη. Φοβάται πως σύντομα η χώρα θα «γεμίσει μουσουλμάνους που θα εξεγερθούν εναντίον μας».

Με αντιαποσυστημική και αντιμεταναστευτική ατζέντα, το Reform UK προσφέρει ένα πρόγραμμα σε πλήρη αρμονία με τα ακροδεξιά κόμματα που ενισχύονται σε όλη τη Δύση. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, ο Φάρατζ έχει πραγματικές πιθανότητες να γίνει ο επόμενος πρωθυπουργός αν οι εκλογές γίνονταν σήμερα — αν και γενικές εκλογές προβλέπονται το 2029.

Τον Ιούλιο 2024, το Εργατικό Κόμμα του Στάρμερ πέτυχε ιστορική νίκη και στελέχη του ταξίδεψαν στις ΗΠΑ για να συμβουλεύσουν τους Δημοκρατικούς. Σήμερα όμως ο Στάρμερ αντιμετωπίζει σοβαρή αμφισβήτηση ως «First Gear Keir», ενώ φήμες θέλουν αντιπάλους να σχεδιάζουν την ανατροπή του. Και το Reform δεν είναι η μόνη νέα δύναμη: στα αριστερά των Εργατικών, οι Πράσινοι σημειώνουν επίσης άνοδο υπό έναν νέο ηγέτη-«οικο-λαϊκιστή».

Ευρωπαϊκή αστάθεια: Μακρόν, Γερμανία & Ολλανδία

Η θεαματική άνοδος του Φάρατζ αποτελεί μάθημα και πέρα από τα βρετανικά σύνορα: οι παραδοσιακοί κεντρώοι φοβούνται ότι το έδαφος τους χάνεται.

Ο Μακρόν, προσπαθώντας να ανακόψει την ακροδεξιά, προκήρυξε πρόωρες εκλογές για τη γαλλική Εθνοσυνέλευση πέρσι — αλλά το εγχείρημα γύρισε μπούμερανγκ: η χώρα έχει πλέον ακυβέρνητη Βουλή που δυσκολεύεται ακόμη και σε βασικά οικονομικά νομοσχέδια. Ο Μακρόν είναι ιστορικά αντιδημοφιλής.

Τρεις πρωθυπουργοί, επιλογές Μακρόν, έχουν ανατραπεί μετά το καλοκαίρι του 2024 λόγω διαφωνιών για τον προϋπολογισμό. Αντιδράσεις στο σχέδιο αύξησης ηλικίας συνταξιοδότησης απειλούν με πιστοληπτική υποβάθμιση τη χώρα. Ο Μακρόν ξεκίνησε ως δημιουργός νέας κεντρώας παράταξης απέναντι στο κατεστημένο — τώρα όμως δεν έχει κομματικό μηχανισμό να τον στηρίξει. «Θα αφήσει ένα ίσως διαρκώς ασταθές πολιτικό σκηνικό. Είναι ασυγχώρητο», σχολιάζει ο σύμβουλος Αλέν Μινκ.

Η αστάθεια δίνει χώρο στους λαϊκιστές: Τα φαβορί για τις επόμενες προεδρικές εκλογές ανήκουν πλέον στο ακροδεξιό Εθνικό Συναγερμό της Μαρίν Λεπέν και στον νεαρό πρόεδρο Τζορντάν Μπαρντέλα, που σημειώνουν 34% στις δημοσκοπήσεις.

Στη Γερμανία, το κέντρο διαβρώνεται σταθερά. Παρόλο που ο καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς επικράτησε σε πρόωρες εκλογές τον Φεβρουάριο, η εύθραυστη συμμαχία συντηρητικών-SPD κατέχει μόλις 52% των εδρών — μία από τις μικρότερες πλειοψηφίες από το 1945. Αυτό την καθιστά ευάλωτη σε αποστασίες και δυσκολεύει τις μεταρρυθμίσεις. Ταυτόχρονα ενισχύθηκαν τόσο η αριστερή Die Linke όσο και η ακροδεξιά AfD· μάλιστα η AfD πέτυχε το καλύτερο αποτέλεσμα ακροδεξιού κόμματος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η προσπάθεια Μερτς να συγκρατήσει την AfD μετακινώντας τους συντηρητικούς δεξιότερα στο μεταναστευτικό φαίνεται πως απέτυχε: η AfD συνεχίζει να ανεβαίνει δημοσκοπικά, ξεπερνώντας συχνά τους συντηρητικούς.

Η άνοδος της ακροδεξιάς προκαλεί πολιτισμικό σοκ στους Γερμανούς κεντρώους:

“Για πολύ καιρό πιστεύαμε ότι λόγω της ιστορίας μας θα είμαστε πιο ανθεκτικοί”, λέει αξιωματούχος στο Βερολίνο. “Αποδείχθηκε ότι δεν είμαστε”.

Στην Ολλανδία, όπου ο Ρομπ Γέτεν (D66) πέτυχε δύσκολη νίκη επί του ακροδεξιού Γκερτ Βίλντερς τον Οκτώβριο, οι κυρίαρχες δυνάμεις έχουν ακόμα λόγο ανησυχίας: Το Κόμμα Ελευθερίας παραμένει από τα μεγαλύτερα στη χώρα με ίσο αριθμό εδρών με τους φιλελεύθερους. Όπως συνέβη με τον Τραμπ στις ΗΠΑ, έτσι κι εδώ κανείς δεν αποκλείει επιστροφή Βίλντερς.

Aπογοήτευση ψηφοφόρων – H κρίση εμπιστοσύνης στη δημοκρατία

Sύμφωνα με την Ipsos, μεγάλο ποσοστό ψηφοφόρων σε δυτικές δημοκρατίες δηλώνει απογοητευμένο από τις πολιτικές διαδικασίες. Παρότι πιστεύουν ακόμα στις δημοκρατικές αξίες, δεν είναι ικανοποιημένοι με τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας προς όφελός τους.

Mεγάλη έρευνα σε περίπου 10.000 ψηφοφόρους σε εννέα χώρες βρήκε ότι το 45% δηλώνει δυσαρέσκεια — κυρίως στα άκρα (57% στην άκρα αριστερά, 54% στην άκρα δεξιά).

Γαλλία και Ολλανδία, όπου επικρατεί πολιτική αστάθεια, καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά δυσαρέσκειας.

Kύρια αίτια είναι η ακρίβεια διαβίωσης, η μετανάστευση και η εγκληματικότητα — σύμφωνα με τον Gideon Skinner της Ipsos — ενώ η εμπιστοσύνη στην πολιτική μειώθηκε δραστικά μετά τα ’90s αλλά και μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση στα τέλη των ’00s.

“Δεν υπάρχει μαγική λύση”, σχολιάζει ο Skinner στο POLITICO· “είναι χρόνια κατάσταση που χειροτέρεψε πρόσφατα”.

Tο οικονομικό αδιέξοδο των κεντρώων – Οι ανισότητες τροφοδοτούν τα άκρα

Iσως μεγαλύτερη πρόκληση για τους κυβερνώντες κεντρώους είναι πως οι οικονομίες τους έχουν τόσο αποδυναμωθεί ώστε δεν διαθέτουν τα μέσα να αντιμετωπίσουν όσα απασχολούν περισσότερο τους απογοητευμένους ψηφοφόρους: κόστος ζωής, δημόσιες υπηρεσίες υπό κατάρρευση, μεταναστευτικές πιέσεις.

Η κρίση του 2008 & τα lockdowns λόγω Covid-19 άφησαν τα δημόσια ταμεία εξαντλημένα. Για παράδειγμα στη Βρετανία η οικονομία ήταν κατά 16% μικρότερη μια δεκαετία μετά το κραχ απ’ ό,τι θα ήταν χωρίς αυτό — σύμφωνα με τον καθηγητή Anand Menon από το King’s College London.

“Το πλήγμα ήταν άνισο”, λέει ο Menon: “Ευημερούσες περιοχές υπέφεραν λιγότερο από τις φτωχές”. Ο νομπελίστας οικονομολόγος Joseph Stiglitz προειδοποίησε πρόσφατα στο G20 πως ζούμε μια “κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω ανισότητας”, με κινδύνους ενίσχυσης αυταρχικών τάσεων εξαιτίας πολέμων, πανδημίας και εμπορικών αναταράξεων.

Kέντρο vs Περιφέρεια – Το χάσμα μεγαλώνει

Tο “κέντρο” δεν είναι μόνο μεταφορά αλλά γεωγραφική πραγματικότητα: Σε πρωτεύουσες όπως το Λονδίνο, το Παρίσι & η Ουάσιγκτον συγκεντρώνεται πλούτος & εξουσία· όσο απομακρύνεσαι προς περιοχές σε παρακμή τόσο αυξάνεται η στήριξη στα άκρα.

“Το Brexit χαρτογραφείται γευστικά”, λέει ο Menon: “Πόλεις με Pret a Manger ψήφισαν Remain· περιοχές χαμηλών μισθών Leave”. Μετά το Brexit (2016), τόσο οι συζητήσεις περί μετανάστευσης όσο κι ο ίδιος ο Φάρατζ είχαν αποτραβηχτεί· τώρα επιστρέφουν δριμύτεροι λόγω των πρωτοφανών αφίξεων μικρών σκαφών από τη Γαλλία (14.800 διαβάσεις Ιαν–Μάιο φέτος — αύξηση 42% σύμφωνα με Oxford Migration Observatory).

Mετανάστευση – H κοινή αχίλλειος πτέρνα των κεντρώων διεθνώς

“Το μεγαλύτερο κοινό λάθος όλων των δυτικών κεντρώων είναι το μεταναστευτικό”, σχολιάζει ο Marshall· “Όλα τα ακροδεξιά κινήματα έχουν κάνει αυτό βασικό θέμα”. Η αντίληψη απειλής απέναντι στην εθνική κουλτούρα τροφοδοτεί τη δεξιά στροφή — τώρα πλέον με σύμμαχο τον Λευκό Οίκο Τραμπ.

Nέο έγγραφο στρατηγικής ασφαλείας των ΗΠΑ (Δεκέμβριος) μιλά για «πολιτισμική εξάλειψη» λόγω ανεξέλεγκτης μετανάστευσης & χαμηλής γεννητικότητας στην Ευρώπη — υιοθετώντας τη θεωρία «μεγάλης αντικατάστασης». Καταγγέλλεται δε πως η πολιτική ορθότητα οδηγεί σε λογοκρισία εις βάρος των συντηρητικών φωνών.

Ο ίδιος ο Τραμπ επιβεβαίωσε πλήρη συμφωνία:

“Τα ευρωπαϊκά έθνη παρακμάζουν & οι ‘αδύναμοι’ ηγέτες τους θα βρεθούν αντιμέτωποι με αντιπάλους που έχουν αμερικανική στήριξη”, είπε χαρακτηριστικά προσθέτοντας “Θα εγκρίνω”. Στις Βρυξέλλες προκάλεσε σοκ· διπλωμάτες μιλούν ανοικτά πλέον για “αυταρχισμό”.

Aπό το Λούβρο μέχρι τις εξεγέρσεις – H κοινωνική έκρηξη φέρνει νέα δεδομένα

Kάποιες φορές ένα τυχαίο γεγονός συμπυκνώνει την εθνική διάθεση: Στο Παρίσι η ληστεία των κοσμημάτων του Louvre έγινε σύμβολο ανικανότητας κράτους (“Ταπεινωτικό!” είπε ο Μπαρντέλα). Στη Βρετανία, μόλις ένα μήνα μετά τη νίκη Στάρμερ πέρσι ξέσπασαν ταραχές υπό την καθοδήγηση ακροδεξιών μετά τη δολοφονία τριών κοριτσιών (6–9 ετών) στο Southport από μαύρο έφηβο – λανθασμένα παρουσιαζόμενο ως μουσουλμάνος στα social media (μεγάλη διάδοση μέσω άκρας δεξιάς).

Ο Φάρατζ ισχυρίστηκε ότι η αστυνομία αποκρύπτει στοιχεία:

Kέρδισε την μήνη των παραδοσιακών κομμάτων ενώ μιλούσε περί “δύο μέτρων & δύο σταθμών” — αγαπημένη φράση σχολιαστών της δεξιάς περί προκατειλημμένης στάσης αρχών εις βάρος δεξιών διαδηλωτών.

Media – H αλλαγή ενημέρωσης & τα νέα κανάλια επιρροής

Aπόψεις σαν αυτές βρίσκουν απήχηση στο Jaywick: H Chennelle Rutland περπατά σκύλους στην παραλία καθώς δύει ο ήλιος· “Άλλα μέτρα για άλλους”, λέει· “Οι λευκοί πρέπει να σωπαίνουν γιατί αλλιώς είσαι ‘ρατσιστής’ & ‘ακροδεξιός’”. Οι κάτοικοι δεν στερούνται ενημέρωσης ή αισιοδοξίας· απλά πλέον γυρίζουν την πλάτη στα συστημικά media όπως BBC (που δέχεται πυρά περί μονομέρειας ακόμα & αγωγή Τραμπ). Πλέον βλέπουν GB News ή YouTube· ακόμα κι εδώ χάνεται ένα κομμάτι παραδοσιακού βρετανικού κέντρου.

Eπιμέρους ήττες αλλά όχι τέλος – Οι επόμενες μάχες

Bρίσκεται όμως ελπίδα για τους κεντρώους: Στην Ιταλία το κόμμα Αδέλφια της Ιταλίας της Τζόρτζια Μελόνι έχει γίνει πιο πραγματιστικό στην εξουσία χωρίς να δικαιώσει φόβους περί νεοφασισμού· έχει αποφύγει συγκρούσεις τόσο με ΕΕ όσο & Τραμπ κι εξακολουθεί να είναι δημοφιλής εντός συνόρων παρά τον πολιτιστικό πόλεμο που διεξάγει εκεί.

Lαϊκιστές κι εθνικιστές δεν νικούν πάντα: O Τραμπ έχασε τις εκλογές του 2020· o Wilders έχασε (με μικρή διαφορά) στην Ολλανδία τον Οκτώβριο φέτος· στη Ρουμανία ο Νίκουσορ Νταν εξελέγη πρόεδρος ως κεντρώος νικώντας δύσκολα τον ακροδεξιό αντίπαλο.

Eμπόδια & επόμενες εκλογικές μάχες

Tα δομικά εμπόδια επιβραδύνουν συχνά τους ριζοσπάστες: Στη Βρετανία το εκλογικό σύστημα first-past-the-post δυσκολεύει νέα κόμματα· στη Γαλλία οι δύο γύροι λειτουργούν ως ανάχωμα υπέρ των μετριοπαθών· στη Γερμανία υπάρχει αντίστοιχο «τείχος προστασίας» μεταξύ κέντρου–άκρας δεξιάς.
O ίδιος ο Φάρατζ παρά την πρωτοφανή δυναμική στις δημοσκοπήσεις δεν έχει πείσει ότι μπορεί πράγματι να κυβερνήσει αποτελεσματικά — ακόμη κι αρκετοί υποστηρικτές του αμφιβάλλουν κατά πόσο θα αντεπεξέλθει στα καθήκοντα πρωθυπουργού.
Tο πρόβλημα όμως για όσους κυβερνούν ήδη είναι πως πολλοί ψηφοφόροι θεωρούν ότι ούτε εκείνοι μπορούν πλέον να ανταποκριθούν.
Eάν αυτό αφορά τη διαχείριση μεταναστευτικών πιέσεων ή οικονομικών ανισοτήτων ή ακόμη και την ασφάλεια γύρω από τη Μόνα Λίζα… τότε πρέπει επειγόντως να αλλάξει αυτή η εικόνα ώστε οι κεντρικοί παίκτες να επιβιώσουν — κάτι ιδιαίτερα δύσκολο μπροστά στα σημερινά αδιέξοδα της Δύσης.
Tην επόμενη χρονιά σειρά έχουν νέες κρίσιμες κάλπες.
Στην Ουγγαρία ο πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν (διαχρονικός πονοκέφαλος για την ΕΕ) καλείται να υπερασπιστεί την εξουσία στις εκλογές Απριλίου.
Στη Γερμανία έρχονται περιφερειακές κάλπες όπου προβλέπονται μεγάλα ποσοστά AfD.
Στη Γαλλία ίσως χρειαστούν νέες πρόωρες εκλογές λόγω αδιεξόδου.
O Tραμπ έχει ήδη έτοιμη ομάδα διπλωματών προς παρέμβαση.
Tο Reform UK επίσης θα συμμετάσχει σε εκλογικές αναμετρήσεις το 2026 (Ουαλία–Σκοτία–τοπικές), ενώ στόχος παραμένουν οι γενικές εκλογές του 2029 όταν ίσως τίποτα δεν θυμίζει σήμερα.
«Γνωρίζω φυσικά τον Όρμπαν & φυσικά γνωρίζω τη Μελόνι», δηλώνει πρόσφατα ο Φάρατζ στο POLITICO.
«Υποψιάζομαι πως μετά τον νέο κύκλο ευρωπαϊκών εκλογών θα υπάρχουν ακόμη περισσότεροι γνωστοί μου».