Ανάλυση: Τι κρύβεται πίσω από την κίνηση Ζελένσκι για εκλογές σε 90 ημέρες

Σε μια στιγμή που η Ουκρανία μπαίνει ήδη στον τέταρτο χρόνο του πολέμου, με τα μέτωπα να αιμορραγούν και τη διπλωματία να κινείται πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι επέλεξε να ταράξει τα νερά με μια δήλωση που μοιάζει σχεδόν παράλογη και γι’ αυτό ακόμη πιο πολιτικά φορτισμένη: εμφανίστηκε έτοιμος να προχωρήσει σε προεδρικές εκλογές εν καιρώ πολέμου, μέσα σε 60–90 ημέρες, υπό την προϋπόθεση ότι οι δυτικοί εταίροι θα εγγυηθούν την ασφάλεια της διαδικασίας.

Μια κίνηση που, στην επιφάνεια, μοιάζει με θεαματικό άνοιγμα προς τη δημοκρατική νομιμοποίηση, αλλά στην ουσία λειτουργεί ως εργαλείο πίεσης προς την Ουάσιγκτον και τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες: όποιος ζητά κάλπες, καλείται πλέον να αναλάβει και το κόστος τους – πολιτικό, διπλωματικό, αλλά και στρατιωτικό.

Η νομική γκρίζα ζώνη των εκλογών

Σε καθαρά νομικό επίπεδο, το ζήτημα είναι πιο περίπλοκο απ’ όσο θα ήθελαν οι απλές αναγνώσεις. Το ουκρανικό Σύνταγμα απαγορεύει ρητά τις βουλευτικές εκλογές υπό στρατιωτικό νόμο, όχι όμως και τις προεδρικές. Το εμπόδιο, έτσι, δεν βρίσκεται στο ανώτατο νομικό κείμενο, αλλά σε μια σειρά από εκλογικούς νόμους, που απαγορεύουν την προσφυγή στις κάλπες όσο διαρκεί ο πόλεμος. Αυτοί όμως οι νόμοι, σε αντίθεση με το Σύνταγμα, μπορούν θεωρητικά να τροποποιηθούν με 226 ψήφους στο κοινοβούλιο και την υπογραφή του προέδρου.

Με άλλα λόγια, αν υπήρχε σκληρή, αδιαμφισβήτητη πολιτική βούληση, το θεσμικό πλαίσιο θα μπορούσε να προσαρμοστεί. Ο ίδιος ο Ζελένσκι όμως φρόντισε να ξεκαθαρίσει ότι η αλλαγή των νόμων είναι μόνο η μισή εικόνα. Το πραγματικό διακύβευμα είναι η ασφάλεια – και εκεί αρχίζει το διεθνές παιχνίδι ισχύος.

Η μπάλα στο γήπεδο Τραμπ και των συμμάχων

Ο Ουκρανός πρόεδρος δεν απευθύνθηκε γενικά στη «Δύση». Στόχευσε ευθέως τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους Ευρωπαίους εταίρους, σχολιάζοντας ότι, αφού εκείνοι θέτουν το ζήτημα των εκλογών, οφείλουν να εγγυηθούν και τις συνθήκες διεξαγωγής τους. Ζητά περισσότερα συστήματα αεράμυνας, ενισχυμένη στρατιωτική στήριξη, ίσως και μια άτυπη «ασπίδα» πάνω από την Ουκρανία, που θα μειώσει τον κίνδυνο ρωσικών επιθέσεων κατά την προεκλογική περίοδο.

Ιδιαίτερη θέση σε αυτή τη συζήτηση έχει ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος επαναφέρει συστηματικά το ζήτημα των ουκρανικών εκλογών στο δημόσιο διάλογο, χωρίς όμως να διευκρινίζει αν μιλά για κάλπες εν καιρώ πολέμου ή για εκλογές μετά από κατάπαυση του πυρός. Διπλωματικές πηγές υπενθυμίζουν ότι σε παλαιότερο ειρηνευτικό πλάνο που του αποδιδόταν, υπήρχε πρόβλεψη για εκλογές περίπου 100 ημέρες μετά το τέλος των εχθροπραξιών.

Ο Ζελένσκι δείχνει να εκμεταλλεύεται αυτή την πίεση. Μετατρέπει την αμερικανική ρητορική σε τεστ αξιοπιστίας: αν οι σύμμαχοι θεωρούν ότι η Ουκρανία πρέπει να πάει σε κάλπες, καλούνται να απαντήσουν τι είδους στρατιωτική και πολιτική προστασία είναι διατεθειμένοι να της προσφέρουν. Αν η απάντηση είναι αδύναμη ή ασαφής, τότε η ευθύνη για το «πάγωμα» της διαδικασίας μετατοπίζεται εκτός Κιέβου.

Ψηφιακή κάλπη: λύση ανάγκης ή εργαλείο ελέγχου;

Ένα δεύτερο, πολύ πιο αμφιλεγόμενο σενάριο, είναι η στροφή σε ηλεκτρονική ψηφοφορία. Η ιδέα μιας ψηφιακής κάλπης, μέσω πλατφορμών τύπου Diia, συζητείται εδώ και καιρό στην Ουκρανία, όμως προκαλεί σφοδρές αντιδράσεις. Η αντιπολίτευση προειδοποιεί για έλλειψη διαφάνειας, κίνδυνο νοθείας και αδυναμία πραγματικού ελέγχου του αποτελέσματος σε ένα περιβάλλον όπου ένας ισχυρός κυβερνητικός μηχανισμός μπορεί να «πειράξει» τους αριθμούς μακριά από τα βλέμματα των παρατηρητών.

Για πολλούς πολιτικούς αναλυτές στο Κίεβο, η ηλεκτρονική ψηφοφορία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βαλβίδα ανακούφισης για μια εξουσία που αντιμετωπίζει πλέον ορατή φθορά. Σε ένα κλασικό εκλογικό περιβάλλον, με φυσική παρουσία, παρατηρητές και κάλπες σε όλη την επικράτεια –ή ό,τι έχει απομείνει από αυτήν– το αποτέλεσμα θα ήταν πιο δύσκολο να ελεγχθεί. Η ψηφιακή κάλπη υπόσχεται, τουλάχιστον για τους υποστηρικτές της, μια προσαρμογή στις συνθήκες του πολέμου. Για τους επικριτές της, όμως, αποτελεί εργαλείο χειραγώγησης του εκλογικού σώματος.

Ενεργειακή εκεχειρία και ρεαλισμός για το ΝΑΤΟ

Την ίδια στιγμή, ο Ζελένσκι άνοιξε δύο ακόμη κρίσιμα μέτωπα: την προοπτική μιας ενεργειακής εκεχειρίας με τη Ρωσία και τον ρεαλιστικό περιορισμό των προσδοκιών για την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Σύμφωνα με τα όσα δήλωσε, το Κίεβο εμφανίζεται έτοιμο να αποδεχθεί ένα ενεργειακό μορατόριουμ, υπό την προϋπόθεση ότι η Μόσχα θα το σεβαστεί και δεν θα συνεχίσει τις επιθέσεις στην ενεργειακή υποδομή της χώρας.

Όσο για το ΝΑΤΟ, ο Ζελένσκι μίλησε με έναν τόνο που δύσκολα κρύβει την πικρή αλήθεια: η Ουκρανία εξακολουθεί να το θέλει, αλλά γνωρίζει ότι ούτε οι ΗΠΑ ούτε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες είναι έτοιμες να δεχθούν μια χώρα σε πόλεμο στην Ατλαντική Συμμαχία. Αυτό μετατοπίζει το βάρος στις διμερείς συμφωνίες, στα πακέτα ασφαλείας και στις πολιτικές δεσμεύσεις που θα διαμορφώσουν ένα είδος «ΝΑΤΟ εκτός ΝΑΤΟ» για το Κίεβο.

Η σκιά του Παρισιού 2019 και η επανεγγραφή της αφήγησης

Στις πρόσφατες δηλώσεις του, ο Ουκρανός πρόεδρος επανέφερε και τη μνήμη της μοναδικής προσωπικής του συνάντησης με τον Βλαντίμιρ Πούτιν, τον Δεκέμβριο του 2019 στο Παρίσι, στο πλαίσιο της «νορμανδικής τετράδας». Ο Ζελένσκι παραδέχθηκε ουσιαστικά ότι τότε είχε αναγνωρίσει τα όρια της ουκρανικής ισχύος, ότι «η Ουκρανία δεν είχε δυνάμεις για όλα». Μια φράση που σήμερα ακούγεται σχεδόν προφητική.

Δεν πρόκειται απλώς για αυτοκριτική. Είναι μια προσπάθεια επανελέγχου της αφήγησης: να μετατοπιστεί η εικόνα του προέδρου από τον ηγέτη των συνθημάτων και των βίντεο-μηνυμάτων στον ηγέτη της ψυχρής στρατηγικής, που γνωρίζει πότε να κλιμακώνει και πότε να δοκιμάζει ανοίγματα – είτε αυτά αφορούν διαπραγματεύσεις, είτε εκλογές, είτε ενεργειακές συμφωνίες.

Πόλεμος, κάλπες και το στοίχημα της νομιμοποίησης

Στο τέλος της ημέρας, η δήλωση περί εκλογών σε 60–90 ημέρες δεν είναι ούτε μια καθαρή δέσμευση ούτε μια απλή μπλόφα. Είναι ένας διπλωματικός μοχλός. Ένα εργαλείο πίεσης προς τους συμμάχους, αλλά και ένα μήνυμα προς το εσωτερικό ακροατήριο ότι ο πόλεμος, όσο σκληρός κι αν είναι, δεν ακυρώνει τη δημοκρατική νομιμοποίηση – απλώς τη μεταφέρει σε ένα πεδίο όπου κάθε κίνηση μπορεί να αποδειχθεί μοιραία.