Ουκρανία: Διπλωματική κινητικότητα-Ρωσικό “non paper”, σχέδιο 12 σημείων Ε.Ε.–Κιέβου και… ο παράγοντας Αρέστοβιτς

Σε μια στιγμή όπου η συζήτηση για «ελεγχόμενη αποκλιμάκωση» αποκτά ξανά διεθνή ορατότητα, η Ρωσία φέρεται –μέσω κλειστής διπλωματικής νότας τύπου «non-paper» προς τις ΗΠΑ– να επανέλαβε τους γνωστούς όρους της για ειρηνευτικό διακανονισμό με την Ουκρανία: κεντρική απαίτηση, ο πλήρης έλεγχος ολόκληρου του Ντονμπάς, δηλαδή των περιοχών Ντονιέτσκ και Λουγκάνσκ. Την ίδια ώρα, από διπλωματικές πηγές διακινείται ότι Ε.Ε. και Κίεβο επεξεργάζονται σχέδιο 12 σημείων: πάγωμα των γραμμών επαφής, εγγυήσεις ασφάλειας για το Κίεβο και ανοικοδόμηση με χρηματοδότηση από τα παγωμένα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία. Ανάμεσα στις δύο προσεγγίσεις παρεμβάλλεται ένας «τρίτος πόλος» δημοσίου διαλόγου: ο πρώην σύμβουλος του ουκρανικού προεδρικού γραφείου Αλεξέι Αρέστοβιτς, ο οποίος –με δηλώσεις που προκάλεσαν θόρυβο– εισηγείται μια ριζική «απο-αντιρωσικοποίηση» του ουκρανικού κράτους ως προϋπόθεση βιώσιμης ειρήνης.

Πόσο ρεαλιστικά είναι αυτά τα σενάρια; Και πώς διασταυρώνονται με τα πολιτικά όρια στην Ουκρανία, τις κόκκινες γραμμές της Μόσχας και τα εργαλεία πίεσης της Δύσης;

Τι ζητά η Μόσχα: «ολόκληρο το Ντονμπάς» και πολιτική μετατόπιση του Κιέβου

Σύμφωνα με διπλωματικές αναφορές που επικαλούνται Αμερικανοί αξιωματούχοι, το ρωσικό «non-paper» επαναφέρει όρους ήδη γνωστούς από τη ρητορική του Κρεμλίνου:

• Επικύρωση ελέγχου της Ρωσίας σε Ντονιέτσκ και Λουγκάνσκ ως ελάχιστο εδαφικό αντάλλαγμα.
• Έμμεση απαίτηση για «απο-αντιρωσική» μετατόπιση της ουκρανικής κρατικής ταυτότητας – η Μόσχα θεωρεί ότι όσο η Ουκρανία παραμένει «αντι-ρωσική», η σύγκρουση θα ανακυκλώνεται.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Βλαντίμιρ Πούτιν εμφανίζεται –κατά ρωσικές και φιλορωσικές αναλύσεις– να έχει «μειώσει» τη μέγιστη απαίτηση από τέσσερις σε δύο περιοχές (Ντονιέτσκ–Λουγκάνσκ), προβάλλοντας ένα «μινιμαλιστικό» πακέτο που, κατά τη ρωσική ανάγνωση, θα μπορούσε να διευκολύνει μια «συμφωνία». Η ουσία, ωστόσο, παραμένει βαθιά πολιτική: η Μόσχα ζητά τυπική ή άτυπη δέσμευση ότι το Κίεβο δεν θα λειτουργεί ως «προκεχωρημένη γραμμή» δυτικής αντιρωσικής στρατηγικής.

Το σχέδιο των «12 σημείων» Ε.Ε.–Κιέβου: πάγωμα, εγγυήσεις, ανοικοδόμηση

Στην ευρωπαϊκή πλευρά, συζητείται ένα σχέδιο 12 σημείων που επιχειρεί να πλαισιώσει τον τερματισμό των εχθροπραξιών με πρακτικές ρήτρες:

• Πάγωμα γραμμών επαφής (de facto κατάπαυση πυρός με διεθνή επιτήρηση).
• Εγγυήσεις ασφάλειας για το Κίεβο, πιθανώς μέσω πολυμερούς σχήματος εκπαίδευσης-εξοπλισμών και ρήτρας ταχείας συνδρομής.
• Χρηματοδότηση της ανοικοδόμησης από παγωμένα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία – με νομικές ασφαλιστικές δικλίδες ώστε να αντέξουν σε δικαστικές προσφυγές.
• Σταδιακή αποσυμφόρηση εμπορικών και ενεργειακών διαδρόμων, για να αποφευχθεί περαιτέρω αποβιομηχάνιση της Ουκρανίας.
• Θεσμικές μεταρρυθμίσεις που θα ξεκλειδώσουν μακροχρηματοδοτήσεις της Ε.Ε. και διεθνών οργανισμών.

Στόχος είναι να στηθεί ένα «δίχτυ ασφαλείας» που θα επιβραβεύει τη σιωπή των όπλων, ακόμη κι αν η οριστική οριοθέτηση παραμείνει ανοικτή για αργότερα. Για τους Ευρωπαίους αρχιτέκτονες του πλαισίου, αυτό δεν ισοδυναμεί με «πάγωμα σύγκρουσης» επ’ αόριστον, αλλά με αναγκαίο στάδιο ώστε να σταματήσει η αιμορραγία ανθρώπων και πόρων και να αρχίσει οικονομική ανάταξη.

Ο ρόλος του Αρέστοβιτς: «απο-αντιρωσικοποίηση» και το ταμπού της εδαφικής παραχώρησης

Στο εσωτερικό ουκρανικό debate, ο πρώην σύμβουλος του προεδρικού γραφείου Αλεξέι Αρέστοβιτς έριξε λάδι στη φωτιά με συνέντευξή του στην Ξένια Σόμπτσακ: προχώρησε μέχρι και σε ρητή προθυμία παραχώρησης τεσσάρων περιοχών στη Ρωσία, με αντάλλαγμα επανεκκίνηση σχέσεων και ριζική αναθεώρηση της ουκρανικής κρατικής «πρότασης» – δηλαδή μετατόπιση από το«αντι-ρωσικό»  αφήγημα της σε συνύπαρξη.

• Οι δηλώσεις αυτές δεν εκφράζουν την επίσημη πολιτική του Κιέβου και δεν αποτελούν κυρίαρχο ρεύμα στη στρατιωτικοπολιτική ελίτ.
• Εντούτοις, πυροδότησαν υπόγειες συζητήσεις σε στενούς κύκλους του πολιτικού συστήματος, όπου –σύμφωνα με ρωσοουκρανικές αναλύσεις– ωριμάζει ένα ερώτημα: μήπως μια ελεγχόμενη απώλεια τμημάτων του Ντονμπάς θα απέτρεπε μακροχρόνια φθορά και θα άνοιγε δρόμο για βιώσιμη ειρήνη;

Η αντίδραση στο εσωτερικό ήταν σφοδρή: για πολλούς, ο Αρέστοβιτς ξεπέρασε κόκκινες γραμμές, άγγιξε το ταμπού της εδαφικής ακεραιότητας και νομιμοποίησε το ρωσικό αφήγημα. Παρά ταύτα, οι ιδέες του λειτουργούν ως «δείκτης πίεσης»: ακόμη κι αν ηθικά και πολιτικά απορρίπτονται, αντικειμενικά καταγράφουν τον φόβο αδιεξόδου: παρατεταμένος πόλεμος, δημογραφική αιμορραγία, οικονομική εξάντληση και αβέβαιη δυτική στήριξη μακράς διάρκειας.

Τα όρια συναίνεσης: Δύση, κοινή γνώμη, Κρεμλίνο

Τρία επίπεδα περιορισμών καθορίζουν το πεδίο:

1. Δυτικός παράγοντας: Η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ δεν ευνοούν ρυθμίσεις που θα προσομοίαζαν σε «ανταμοιβή επιθετικότητας». Ναι μεν συζητούν μηχανισμούς εγγυήσεων και ταμείο ανοικοδόμησης (με πόρους από παγωμένα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία), αλλά πολιτική νομιμοποίηση μόνιμων εδαφικών μεταβολών θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη.
2. Κοινή γνώμη και ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας: Μετά από τεράστιες θυσίες, ισχυρά στρώματα της κοινωνίας –και του στρατού– απορρίπτουν κάθε συμβιβασμό χωρίς ασφάλεια, δικαιοσύνη και αποκατάσταση. Για πολλούς, κάθε «πάγωμα» κινδυνεύει να γίνει «προθάλαμος» νέας επίθεσης.
3. Το Κρεμλίνο: Ακόμη κι αν η Μόσχα διαμηνύει ετοιμότητα για «καλή γειτονία» εφόσον η Ουκρανία πάψει να είναι «αντι-ρωσική», σκληρές φωνές στο ρωσικό πολιτικό-μιντιακό φάσμα αμφισβητούν ακόμη και την ύπαρξη της Ουκρανίας ως ανεξάρτητου κράτους. Αυτό υπονομεύει την εμπιστοσύνη στο Κίεβο και ακυρώνει επιχειρήματα υπέρ της συνύπαρξης.

Το επιχείρημα των «πραγματιστών» και ο αντίλογος

Οι πραγματιστές –εντός και εκτός Ουκρανίας– προβάλλουν το κόστος της συνέχισης:

• Χιλιάδες επιπλέον απώλειες,
• Καταστροφή αστικών κέντρων,
• Κίνδυνος υπέρβασης της σύγκρουσης σε ευρύτερη ανάφλεξη ή χρόνιο «σενάριο» φθοράς όπως στη Γάζα,
• Αβεβαιότητα για το αν και πότε η Δύση θα κλιμακώσει/διατηρήσει τη στήριξη.

Ο αντίλογος επιμένει: χωρίς αποτρεπτικές εγγυήσεις και σαφή ανταποδοτικότητα (ασφάλεια, δικαιοσύνη, κυρώσεις σε παραβιάσεις), κάθε «πάγωμα» απλώς μεταθέτει τη σύγκρουση. Μια «ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη» μπορεί να σαμποταριστεί από τις κοινωνίες εκατέρωθεν και να καταρρεύσει προτού παράξει σταθερότητα.

Υπάρχει μεσαίος δρόμος;

Ένα υβριδικό σενάριο, όπως σκιαγραφείται σε ευρωπαϊκές συζητήσεις:

• Κατάπαυση με ισχυρή διεθνή επιτήρηση και μηχανισμούς επαλήθευσης,
• Στοχευμένες εγγυήσεις για το Κίεβο (εκπαίδευση, πληροφορίες, αντιαεροπορική ομπρέλα, ρήτρες ταχείας προμήθειας),
• Κλιμακωτή αξιοποίηση των παγωμένων ρωσικών περιουσιακών στοιχείων για ανοικοδόμηση – με ρήτρες συμμόρφωσης όλων των μερών,
• Αναβλητική ρήτρα για το οριστικό καθεστώς των επίδικων περιοχών, ώστε να κλειδώσει πρώτα η ασφάλεια ανθρώπων και η οικονομική ανάταξη.

Αυτό απαιτεί πολιτικό θάρρος και από τις δύο πλευρές, καθώς και εξωτερική εγγύηση που να πείθει τόσο το Κίεβο όσο και τη Μόσχα ότι το κόστος παραβίασης θα είναι χειροπιαστό.

Πού τοποθετείται ο Αρέστοβιτς σε αυτό το τοπίο;

Ο Αλεξέι Αρέστοβιτς δεν είναι σήμερα θεσμικός παίκτης· είναι όμως ένας μεγεθυντικός φακός ενός δυσοίωνου διλήμματος:

• Αν η Ουκρανία επιμείνει σε «αντι-ρωσικό», καθεστώς η σύγκρουση θα ανακυκλώνεται.
• Αν επιδιώξει συνύπαρξη, θα χρειαστεί αναθεώρηση αφήγησης και ίσως οδυνηρούς συμβιβασμούς.

Για την πλειονότητα των Ουκρανών, η εδαφική παραχώρηση είναι απαράδεκτη. Ωστόσο, ο Αρέστοβιτς υποχρεώνει τη συζήτηση να κοιτάξει μετά την εκεχειρία: πώς αποτρέπεται μια νέα σύγκρουση σε 3–5 χρόνια; Με εγγυήσεις, με αποτροπή, με οικονομική ανάκαμψη και διπλωματική θωράκιση – ή με ανασχεδιασμό της στρατηγικής ταυτότητας της χώρας;