Γάζα: Ο εκρηκτικός όρος στο σχέδιο Τραμπ για την αμνηστία μελών της Χαμάς

Η πρόταση του Ντόναλντ Τραμπ για τερματισμό του πολέμου στη Γάζα —ένα πακέτο 20 σημείων που η Ουάσινγκτον παρουσιάζει ως «οδικό χάρτη»— περιλαμβάνει μια ρήτρα που ήδη αναστατώνει το περιφερειακό σκηνικό: αφού επιστρέψουν όλοι οι όμηροι, μέλη της Χαμάς που δεσμεύονται σε ειρηνική συνύπαρξη και αφοπλισμό θα λάβουν αμνηστία, ενώ όσοι επιλέξουν να αποχωρήσουν από τη Γάζα θα λάβουν εγγυήσεις ασφαλούς διέλευσης προς χώρες υποδοχής. Πίσω από την καθαρή διατύπωση κρύβεται ένα εκρηκτικό μίγμα νομικών, πολιτικών και επιχειρησιακών διλημμάτων: πώς ορίζεται ποιος «πληροί» τα κριτήρια; ποιος εγγυάται την ασφάλεια όσων αναχωρούν; ποιες χώρες θα ανοίξουν τα σύνορά τους· και με ποιο διεθνές καθεστώς θα διαμείνουν εκεί;

Με δεδομένο ότι η Χαμάς φέρεται να έχει αποδεχθεί τις γενικές αρχές του αμερικανικού πλαισίου, το πραγματικό πεδίο διαπραγμάτευσης μετατοπίζεται πλέον στα ονόματα και στα στάδια εφαρμογής — ερωτήματα που άνοιξαν ήδη στις συνομιλίες της Σαρμ ελ-Σέιχ στην Αίγυπτο.

Ανώτατες πηγές της οργάνωσης αφήνουν να εννοηθεί πως η Χαμάς θα επιχειρήσει, μέσω των διαπραγματεύσεων, να αναχαιτίσει ή τουλάχιστον να αναδιατυπώσει το επίμαχο σκέλος. Στην πρώτη φάση —λένε— το βάρος πρέπει να πέσει στην κατάπαυση του πυρός, στην ανταλλαγή κρατουμένων και στις γραμμές αποχώρησης. Εφόσον προχωρήσει αυτή η δέσμη, θα μπορούσε να εξεταστεί μια εναλλακτική: όσοι ηγετικοί ή προβεβλημένοι πυρήνες παραμείνουν εντός της Γάζας, να τύχουν εγγυήσεων ασφάλειας ότι δεν θα τελούν υπό διωγμό όσο ισχύει η εκεχειρία και δεσμεύονται σε αποχή από δραστηριότητα εναντίον του Ισραήλ. Αν όμως η οργάνωση εξαναγκαστεί να εγκρίνει το αρχικό προσχέδιο, θα ζητήσει να περιορίσει το μέτρο σε συγκεκριμένο αριθμό και κατάλογο προσώπων προς αποχώρηση.

Το σημείο των «ασφαλών διαδρόμων» στο αμερικανικό κείμενο δεν είναι τυχαίο: επιχειρεί να κατευνάσει τον μείζονα φόβο της οργάνωσης ότι στελέχη της που θα βρεθούν εκτός Γάζας θα αποτελέσουν στόχο στο εξωτερικό. Η προϊστορία είναι βαριά. Η σειρά στοχευμένων επιθέσεων των τελευταίων ετών, συχνά σε απρόσμενα εδάφη, έχει δημιουργήσει αίσθηση δομικής ανασφάλειας. Από τη Ντόχα, όπου πρόσφατη έκρηξη στοχοποίησε αποστολή της οργάνωσης, έως την Τεχεράνη, όπου δολοφονήθηκε ο επικεφαλής του πολιτικού γραφείου Ισμαήλ Χανίγια (31 Ιουλίου 2024), και τον Λίβανο, όπου νωρίτερα σκοτώθηκε ο υπαρχηγός του, Σαλάχ αλ-Αρούρι (2 Ιανουαρίου 2024), το μήνυμα είναι ότι ο εξωγενής κίνδυνος δεν είναι θεωρητικός. Στη Μαλαισία (2018) δολοφονήθηκε ο μηχανικός Φάντι αλ-Μπατς, στο Ντουμπάι (2010) ο Μαχμούντ αλ-Μαμπχούχ, ενώ κατά καιρούς έχουν αποκαλυφθεί σχέδια επιθέσεων και στην Τουρκία και στην Ιορδανία (Χαλίντ Μεσάαλ, 1997).

Στο πλαίσιο αυτό, η υπόσχεση των ΗΠΑ για ασφαλή διέλευση έχει νόημα μόνο αν συνοδεύεται από εγγυήσεις υποδοχής και μη στοχοποίησης σε τρίτες χώρες. Ποιες θα ήταν αυτές; Στο αραβικό ρεπορτάζ που έχουμε στη διάθεσή μας, αναφέρονται —ως «πιο διαθέσιμες»— η Τουρκία, η Αλγερία, η Μαυριτανία και η Μαλαισία, χωρίς επί του παρόντος να υφίσταται, σύμφωνα με πηγές της Χαμάς, καμία επίσημη επικοινωνία. Λειτουργικά, προτείνεται ενδιάμεση μετεγκατάσταση στην Αίγυπτο για μικρό διάστημα, ώσπου να ολοκληρωθεί η διπλωματική ζύμωση με τις δυνητικές χώρες υποδοχής. Προηγούμενο υπάρχει: σε συμφωνίες ανταλλαγής κρατουμένων, όσοι απελάθηκαν εκτός παλαιστινιακών εδαφών πέρασαν φάσεις προσωρινής φιλοξενίας πριν λάβουν μόνιμο καθεστώς.

Η επιλογή Τουρκίας και Μαυριτανίας ξεχωρίζει ως σχετικά πιο ανθεκτική σε διεθνείς πιέσεις, κατά τις ίδιες πηγές. Η Τουρκία διαθέτει υποδομές ασφάλειας και πολιτική βούληση να μεσολαβεί σε παλαιστινιακά ζητήματα, ενώ η Μαυριτανία διατηρεί ιστορικά χαμηλότερο προφίλ που ίσως την προστατεύει από έντονες διπλωματικές τριβές. Η Αλγερία προσφέρει σαφές πολιτικό αφήγημα υπέρ της παλαιστινιακής υπόθεσης, όμως θα ζύγιζε το περιφερειακό κόστος και τις σχέσεις με ευρωπαϊκούς εταίρους. Η Μαλαισία, με πρόσφατη προϊστορία φιλοξενίας παλαιστινιακών στελεχών, έχει αποδείξει ότι μπορεί να ανταποκριθεί σε τεχνικές και υλικοτεχνικές ανάγκες, αλλά η απόσταση και το διπλωματικό αποτύπωμα της Νοτιοανατολικής Ασίας εισάγουν άλλου τύπου ρίσκα.

Πέρα από την πολιτική βούληση, υπάρχουν νομικές και διοικητικές προϋποθέσεις: ποιο καθεστώς θα λάβουν οι αναχωρούντες (άσυλο, ανθρωπιστική προστασία, ειδικές ανθρωπιστικές θεωρήσεις); Θα προβλέπεται περιορισμός δραστηριοτήτων; Ποιος θα εγγυάται τη συμμόρφωση; Αν ο αμερικανικός σχεδιασμός θέλει να σταθεί, πρέπει να αποσαφηνίσει ελέγχους ταυτοποίησης (screening), μηχανισμούς επαλήθευσης αφοπλισμού, αλλά και ρήτρες επιστροφής σε περίπτωση παραβιάσεων. Κάθε χώρα υποδοχής θα ζητήσει διεθνή ομπρέλα — μια πολυμερή συμφωνία ή ψήφισμα που να περιορίζει τις εξωεδαφικές ενέργειες τρίτων στο έδαφός της. Διαφορετικά, η υπόσχεση «ασφάλειας» μπορεί να αποδειχθεί κενή.

Στο μεταξύ, η εσωτερική ατζέντα της Χαμάς είναι εξίσου περίπλοκη. Η αποστολή ηγετών σε τρίτες χώρες αναδιαμορφώνει το κέντρο βάρους της οργάνωσης και την αλυσίδα διοίκησης. Η πρόσφατη αποκεφαλιστική στρατηγική που αποδίδεται στο Ισραήλ —από τις δολοφονίες κορυφαίων στελεχών έως τα χτυπήματα κατά πολιτικών στελεχών έχει ήδη προκαλέσει μετατόπιση ισορροπιών. Η επιλεκτική έξοδος στελεχών σε ασφαλείς χώρες θα μπορούσε να λειτουργήσει είτε σταθεροποιητικά (προσφέροντας χώρο για πολιτικό διακανονισμό) είτε αποσταθεροποιητικά (αν γεννήσει παράλληλα κέντρα ισχύος εκτός Γάζας).

Το Ισραήλ, από την πλευρά του, θα πιέσει για ευρύ κατάλογο αναχωρούντων και αυστηρούς περιορισμούς στις χώρες υποδοχής. Η εμπειρία δείχνει ότι, όταν απουσιάζουν ρητές ρήτρες, το δικαίωμα καταδίωξης μεταφράζεται σε στοχευμένες επιχειρήσεις στο εξωτερικό — πράγμα που καμία πρωτεύουσα δεν θέλει στο έδαφός της. Η Ουάσινγκτον θα χρειαστεί, επομένως, να καλλιεργήσει ένα πολυμερές πλαίσιο εγγυήσεων που να ικανοποιεί κατ’ ελάχιστον τις ανησυχίες ασφάλειας του Ισραήλ, χωρίς να υπονομεύει τη δέσμευση των υποδοχέων.

Όλα αυτά προϋποθέτουν ότι η πρώτη φάση θα λειτουργήσει: κατάπαυση του πυρός, ανταλλαγές, σταδιακές αποχωρήσεις. Εκεί παίζεται η αξιοπιστία της πρότασης. Αν το σκέλος αμνηστίας εξελιχθεί σε διέξοδο για περιορισμένο αριθμό στελεχών με πραγματικό αφοπλισμό και επιτήρηση, μπορεί να μειώσει μέρος του στρατιωτικού κινήτρου για συνέχιση της σύγκρουσης. Αν, αντίθετα, εκληφθεί ως εργαλείο αποψίλωσης χωρίς δικλίδες ασφαλείας, θα αναπαράγει κύκλους βίας με άλλη μορφή.

Στο ανθρωπιστικό πεδίο, το ερώτημα παραμένει: μπορεί μια αρχιτεκτονική εξόδου να συνυπάρξει με μια στρατηγική εξομάλυνσης; Η ιστορία των εκτοπίσεων στη Μέση Ανατολή διδάσκει ότι κάθε λύση που βασίζεται αποκλειστικά στη μετακίνηση ανθρώπων χωρίς πολιτική διευθέτηση έχει ημερομηνία λήξης. Η όποια «σχετική ασφάλεια» για στελέχη της Χαμάς σε Τουρκία, Μαυριτανία, Αλγερία ή Μαλαισία είναι ασταθής αν δεν στηρίζεται σε ευρύτερο συμβιβασμό και σαφείς εγγυήσεις όλων των μερών.

Το αμφιλεγόμενο άρθρο της πρότασης Τραμπ αναδεικνύει το κενό μεταξύ ρητορικής και υλοποίησης. Αμνηστία, ασφαλείς διάδρομοι, χώρες υποδοχής: τρεις έννοιες που ακούγονται απλές, αλλά απαιτούν λεπτομερή μηχανική και πολιτικό κεφάλαιο. Η μπάλα βρίσκεται τώρα στο γήπεδο της διπλωματίας. Αν οι συνομιλίες στη Σαρμ ελ-Σέιχ καταφέρουν να μετατρέψουν τις γενικές αρχές σε δεσμευτικά πρωτόκολλα, τότε το ερώτημα «πού θα πάνε όσοι φεύγουν από τη Γάζα;» θα αποκτήσει συγκεκριμένη, λειτουργική απάντηση. Διαφορετικά, θα μείνει άλλη μια υπόσχεση στα χαρτιά — κι ένα ακόμη ρήγμα εμπιστοσύνης σε μια περιοχή που ασφυκτιά από ανεκπλήρωτες δεσμεύσεις.