Ανάλυση: Το μεγάλο ρίσκο της Τεχεράνης στη Νέα Υόρκη-Τι θα σήμαινε μια συνάντηση Πεζεσκιάν–Τραμπ

Σε ένα περιβάλλον ραγδαίας κλιμάκωσης ανάμεσα στην Τεχεράνη και τη Δύση, η ιρανική πολιτική σκηνή εισέρχεται σε φάση υψηλής ρευστότητας. Η επανεκκίνηση του μηχανισμού «snapback» —της αυτόματης επαναφοράς κυρώσεων του ΟΗΕ— από το ευρωπαϊκό τρίο Ε3 (Γαλλία, Γερμανία, Βρετανία) επαναφέρει το πυρηνικό ζήτημα στο πιο σκληρό του πλαίσιο, την ώρα που το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας της Ισλαμικής Δημοκρατίας απειλεί με αναστολή συνεργασίας με τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ). Στη δίνη αυτή κερδίζει έδαφος στην Τεχεράνη μια ιδέα που μέχρι πρότινος θα ακουγόταν αδιανόητη: ένα τετ-α-τετ ανάμεσα στον πρόεδρο Μασούντ Πεζεσκιάν και τον Αμερικανό ομόλογό του Ντόναλντ Τραμπ στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη.

Σπύρος Σιδέρης

Για τους υποστηρικτές της, μια τέτοια κίνηση θα μπορούσε να «παγώσει» την κλεψύδρα του snapback, να δώσει ανάσα στην ιρανική οικονομία και να ανοίξει δίαυλο για ελεγχόμενη αποκλιμάκωση.

Για τους επικριτές, θα συνιστούσε αφελή επίδειξη αδυναμίας χωρίς εγγύηση χειροπιαστών ανταλλαγμάτων. Ανάμεσα στον συμβολισμό και τον ρεαλισμό, η Τεχεράνη βαδίζει σε τεντωμένο σκοινί —με το βλέμμα στη Νέα Υόρκη, αλλά με τις αποφάσεις να εξαρτώνται, τελικά, από την εσωτερική ισορροπία ισχύος.

Τι σημαίνει πρακτικά ο «μηχανισμός επαναφοράς»

Ο snapback δεν είναι απλώς τεχνικός όρος. Πρόκειται για διαδικασία που, ελλείψει συμφωνημένου διακανονισμού εντός στενής προθεσμίας, επαναφέρει το πλήρες πακέτο κυρώσεων του ΟΗΕ που είχαν ανασταλεί με τη συμφωνία του 2015.

Στην πράξη σημαίνει εμπάργκο όπλων, περιορισμούς στον εμπλουτισμό ουρανίου και στην επανακατεργασία, απαγορεύσεις για δραστηριότητες σχετιζόμενες με βαλλιστικούς πυραύλους ικανούς να φέρουν πυρηνικές κεφαλές, καθώς και δεσμεύσεις περιουσιακών στοιχείων προσώπων και οντοτήτων που συνδέονται με το πρόγραμμα. Ένα τέτοιο καθεστώς, αν ενεργοποιηθεί πλήρως, θα περιορίσει εκ νέου τις οικονομικές ροές της χώρας και θα εντείνει τη μακροοικονομική πίεση σε μια ήδη επιβαρυμένη κοινωνία.

Η αντίδραση της Τεχεράνης είναι διττή. Σε επίπεδο ρητορικής, το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας προειδοποιεί ότι η συνεργασία με τον ΔΟΑΕ μπορεί να «παγώσει ουσιαστικά» αν οι κυρώσεις επιστρέψουν. Σε επίπεδο τακτικής, η κυβέρνηση επιχειρεί να κρατήσει ανοιχτά κανάλια: ο υπουργός Εξωτερικών Αμπάς Αραγκτσί μετακινήθηκε από τη Βιέννη προς τη Νέα Υόρκη για επαφές με Ευρωπαίους ομολόγους και συμμετοχή στη Γενική Συνέλευση. Το μήνυμα είναι καθαρό: η Τεχεράνη εξετάζει σενάρια αποκλιμάκωσης —χωρίς να εγκαταλείπει το εργαλείο της πίεσης.

Ο εσωτερικός παράγοντας: θεσμοί, «κόκκινες γραμμές» και παράθυρα εντολής

Στην Ισλαμική Δημοκρατία, το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας —στο οποίο προεδρεύει ο εκάστοτε πρόεδρος, αλλά που πολιτικά υπάγεται στον Αλί Χαμενεΐ— σχεδιάζει τις μεγάλες κινήσεις ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής. Η επιρροή έμπειρων παραγόντων, όπως του γραμματέα του Συμβουλίου Αλί Λαριτζανί, υπογραμμίζει ότι κάθε πρωτοβουλία του Προέδρου απαιτεί προεγκεκριμένη πολιτική κάλυψη. Παράλληλα, σκληρές φωνές από το στρατιωτικοπολιτικό πλέγμα ζητούν αποκλεισμό των επιθεωρητών από ευαίσθητες ή «πληγείσες» εγκαταστάσεις, θεωρώντας ότι ο ΔΟΑΕ μπορεί να λειτουργήσει ως δίαυλος κατασκοπείας. Ο αντίλογος —κυρίως από μετριοπαθείς και μεταρρυθμιστές— είναι ότι η ελεγχόμενη διαφάνεια λειτουργεί ως ασπίδα έναντι του snapback και ότι η πραγματική ισχύς της χώρας περνά από την οικονομική ανάταξη, η οποία χωρίς μερική ομαλοποίηση των σχέσεων με τη Δύση και την περιοχή δεν είναι εφικτή.

Σε αυτό το πλαίσιο, η δημόσια συζήτηση περί ενδεχόμενου ραντεβού Πεζεσκιάν–Τραμπ λειτουργεί ως δοκιμή προθέσεων: όσοι την στηρίζουν ζητούν ο Πρόεδρος να λάβει ευρείες αρμοδιότητες πριν πετάξει για τη Νέα Υόρκη —ώστε να μη ζήσουμε άλλη μία επίσκεψη με «ομιλίες χωρίς αποτέλεσμα». Όσοι την πολεμούν βλέπουν «επικίνδυνη αφέλεια» και επιμένουν ότι χωρίς ουσιαστικές εγγυήσεις από την Ουάσιγκτον και τους Ευρωπαίους κάθε φωτογραφία χειραψίας θα μεταφραστεί εσωτερικά ως υποχώρηση.

Το στοίχημα της Νέας Υόρκης: συμβολισμοί, ανταλλάγματα, ρίσκα

Ένα ενδεχόμενο τετ-α-τετ στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης θα είχε τριπλή στόχευση. Πρώτον, ένα σήμα παγώματος του snapback —έστω άτυπο— με αντάλλαγμα συγκεκριμένα βήματα συμμόρφωσης που μπορεί να επιβλέπει ο ΔΟΑΕ (π.χ. όρια εμπλουτισμού, πρόσβαση επιθεωρητών σε επιλεγμένους χώρους, σαφή χρονοδιαγράμματα). Δεύτερον, ένα πλαίσιο ανθρωπιστικών διευκολύνσεων και οικονομικών νησίδων (κανάλια για φάρμακα και τρόφιμα, απελευθέρωση περιορισμένων κεφαλαίων, ασφαλείς χρηματοοικονομικοί μηχανισμοί) ώστε να υπάρξουν άμεσα ορατά οφέλη για τους Ιρανούς πολίτες. Τρίτον, δίαυλο για περιφερειακή αποκλιμάκωση, ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος ατυχήματος που θα έκλεινε κάθε πόρτα διαπραγμάτευσης.

Τα ρίσκα είναι προφανή. Για την ιρανική πλευρά, η επαφή με τον Λευκό Οίκο χωρίς σκληρά προαπαιτούμενα μπορεί να εκληφθεί ως εσωτερική υπονόμευση· για την αμερικανική, κάθε «ανάσα» χωρίς επαληθεύσιμες παραχωρήσεις θα θεωρηθεί υπερβολική επιείκεια. Η διπλωματία θα κριθεί στη λεπτοτεχνία: βήμα-για-βήμα κινήσεις, σαφείς μηχανισμοί επαλήθευσης, ρήτρες επαναφοράς σε περίπτωση παραβίασης και, πάνω απ’ όλα, πολιτικό κεφάλαιο εμπιστοσύνης που σήμερα είναι ελάχιστο.

Σενάρια της επόμενης μέρας

Σκλήρυνση και σύγκρουση διαδικαστικών. Ο snapback ενεργοποιείται πλήρως, η Τεχεράνη «παγώνει» την επιχειρησιακή συνεργασία με τον ΔΟΑΕ, η Ευρώπη σφίγγει τον οικονομικό κλοιό, ενώ το Ιράν επιταχύνει τεχνολογικά βήματα εντός «κόκκινων γραμμών». Αποτέλεσμα: κλιμάκωση κινδύνων, άλμα στα ασφάλιστρα κινδύνου στις αγορές και περαιτέρω φτωχοποίηση της μεσαίας τάξης στο Ιράν.

Ενδιάμεση αποκλιμάκωση. Μια άτυπη «αναστολή μέτρων» —όχι συμφωνία, αλλά αμοιβαίο πάγωμα— με τεχνικές ρυθμίσεις για πρόσβαση επιθεωρητών, αντάλλαγμα περιορισμένων οικονομικών διευκολύνσεων και αναστολή της διαδικασίας snapback. Πολιτικά δύσκολο, αλλά διαχειρίσιμο επικοινωνιακά και για τις δύο πλευρές.

Συμφωνία-πλαίσιο. Χαμηλής πιθανότητας βραχυπρόθεσμα, αλλά όχι μηδενικής αν υπάρξει υψηλού επιπέδου πολιτικό σινιάλο. Θα απαιτούσε σαφή χάρτη πορείας, ρόλο του ΔΟΑΕ ως «διαιτητή», σταδιακή άρση κυρώσεων με καθορισμένα στάδια συμμόρφωσης και ενισχυμένο περιφερειακό σκέλος (κανάλια με γειτονικά κράτη για μείωση τριβών).

Ο ρόλος της Ευρώπης και το μήνυμα προς τις κοινωνίες

Η ευρωπαϊκή τριάδα επέλεξε την οδό της πίεσης. Όμως μια μηχανική επαναφορά κυρώσεων χωρίς εξασφαλισμένη διπλωματική έξοδο κινδυνεύει να κλειδώσει τη σύγκρουση σε παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Η Ευρώπη, αν θέλει να διατηρήσει ρόλο, οφείλει να προσφέρει γέφυρες: σαφή κίνητρα για επαληθεύσιμες κινήσεις συμμόρφωσης, συντονισμό με τις ΗΠΑ για «κόφτες» κλιμάκωσης και οδικούς χάρτες επιχειρησιακής συνεργασίας με τον ΔΟΑΕ που να είναι ρεαλιστικοί για την ιρανική πλευρά και πειστικοί για τη δική της κοινή γνώμη.

Πέρα από τα κρατικά κέντρα υπάρχει και το κοινωνικό ακροατήριο. Για τους Ιρανούς, κάθε απόφαση θα μετρηθεί στο ταμείο της καθημερινότητας: πληθωρισμός, πρόσβαση σε φάρμακα, εργασία, προοπτική για τους νέους. Για τη δυτική κοινή γνώμη, η «γραμμή» θα κριθεί στην επαληθευσιμότητα και στο κατά πόσο απομακρύνεται ο κίνδυνος διάχυσης της κρίσης. Το πολιτικό αφήγημα που μπορεί να ενώσει αυτές τις ανάγκες είναι απλό στη διατύπωση, αλλά δύσκολο στην πράξη: θεμιτή τεχνολογική πρόοδος υπό αυστηρή επιτήρηση, έναντι μετρήσιμων ανακουφίσεων στην οικονομία και μείωσης εντάσεων στην περιοχή.

Πέρα από τις χειρονομίες: τι θα μετρήσει

Αν ο Πεζεσκιάν ταξιδέψει με σαφή εντολή —δηλαδή προεγκεκριμένες γραμμές διαπραγμάτευσης και περιθώριο ευελιξίας— η Νέα Υόρκη μπορεί να μετατραπεί από σκηνή ρητορικής σε στίβο μικρών συμφωνιών.

Για να συμβεί αυτό, χρειάζονται:

• Συμπαγής εντολή στο εσωτερικό της ιρανικής ιεραρχίας, με ξεκάθαρες κόκκινες γραμμές και ισοδύναμα ανταλλάγματα.
• Συντονισμένη δυτική στάση που να αποφεύγει αντικρουόμενα μηνύματα Ουάσιγκτον–Ευρώπης και να προσφέρει διαβαθμισμένο μενού κινήτρων.
• Τεχνική συμφωνία με τον ΔΟΑΕ για άμεσα, πρακτικά βήματα επαλήθευσης, ώστε κάθε πολιτικό σινιάλο να έχει υποδομή εφαρμογής.
• Δίαυλοι περιφερειακής ασφάλειας που να μειώνουν την πιθανότητα οξύτατων επεισοδίων ικανών να ακυρώσουν σε μία νύχτα ό,τι θα έχει οικοδομηθεί σε εβδομάδες.

Χωρίς αυτά, ένα πιθανό στιγμιότυπο χειραψίας θα είναι απλώς εικονική πολιτική. Με αυτά, ακόμη και μια μετριοπαθής «ανακωχή κυρώσεων» μπορεί να αλλάξει την ψυχολογία των αγορών, να ανακουφίσει την κοινωνική πίεση και να δώσει πολιτικό χρόνο για κάτι πιο δομικό.

Η λεπτή γραμμή ανάμεσα σε συμβολισμό και ουσία

Η Τεχεράνη βρίσκεται μπροστά σε μια στρατηγική επιλογή: θα αξιοποιήσει τον συμβολισμό της Νέας Υόρκης ως καταλύτη ουσιαστικών βημάτων, ή θα αρκεστεί σε διακηρύξεις εν μέσω πορείας προς την πλήρη επαναφορά κυρώσεων; Η απειλή αναστολής συνεργασίας με τον ΔΟΑΕ είναι ισχυρό διαπραγματευτικό εργαλείο, αλλά η κατάχρησή του μπορεί να επιφέρει διπλωματική απομόνωση και να κλείσει τα λίγα παράθυρα που απομένουν.

Αντιστρόφως, μια πειθαρχημένη τακτική μικρών αμοιβαίων κινήσεων θα μπορούσε να χαμηλώσει τη θερμοκρασία και να αποτρέψει την παγίωση ενός νέου, πιο σκληρού καθεστώτος κυρώσεων.

Στο τέλος της ημέρας, η ουσία δεν θα κριθεί από τις μεγάλες λέξεις αλλά από τις λεπτές ρήτρες· όχι από το ποιος θα φανεί «νικητής» στη Νέα Υόρκη, αλλά από το αν θα υπάρξει πλαίσιο που να κρατά ανοιχτή την πόρτα της διπλωματίας.

Η επόμενη εβδομάδα θα δείξει αν η Ισλαμική Δημοκρατία μπορεί να συγκεράσει ασφάλεια, αξιοπρέπεια και πραγματισμό —και αν η Δύση είναι διατεθειμένη να ανταποκριθεί με συνεκτικά κίνητρα αντί για τιμωρητικούς αυτοματισμούς. Σ’ αυτή τη λεπτή γραμμή, το πιθανό ραντεβού Πεζεσκιάν–Τραμπ δεν είναι αυτοσκοπός· είναι εργαλείο. Η αξία του θα μετρηθεί όχι στη φωτογραφία, αλλά σε αυτό που μπορεί να αποτρέψει: μια διαδρομή χωρίς επιστροφή προς νέα σπείρα κυρώσεων και αστάθειας.