Ανάλυση: Το “Μεγάλο Ισραήλ” του Νετανιάχου ανάβει νέες φωτιές στη Μέση Ανατολή

Οι πρόσφατες αναφορές του πρωθυπουργού του Ισραήλ, Μπέντζαμιν Νετανιάχου, σε ένα όραμα «Μεγάλου Ισραήλ» λειτούργησαν ως σπίθα στο ήδη εύφλεκτο περιβάλλον της Μέσης Ανατολής. Η ιδέα μιας επικράτειας που –κατά ακραίες ιδεολογικές αναγνώσεις– εκτείνεται από τον Νείλο έως τον Ευφράτη δεν είναι καινούρια· η δημόσια όμως επαναφορά της, εν μέσω του πολέμου στη Γάζα, κατηγοριών για εγκλήματα πολέμου, και της αυξανόμενης διεθνούς πίεσης, έχει προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων στον αραβικό κόσμο.

Σπύρος Σιδέρης

Σαουδική Αραβία, Κατάρ, Ιορδανία, Αίγυπτος και η Αραβική Λίγκα καταδίκασαν με σκληρή γλώσσα τις δηλώσεις, τις οποίες θεωρούν επιθετικές, επεκτατικές και αντίθετες στο διεθνές δίκαιο, προειδοποιώντας για κίνδυνο ευρύτερης περιφερειακής αποσταθεροποίησης.

Η σαουδαραβική γραμμή: «Απαράδεκτες και επικίνδυνες δηλώσεις»

Το Ριάντ μίλησε πρώτο και καθαρά. Μέσω του Υπουργείου Εξωτερικών, κατήγγειλε «με τους αυστηρότερους όρους» τις αναφορές στο «Μεγάλο Ισραήλ», απορρίπτοντας «ολόκληρο το φάσμα των εποικιστικών και επεκτατικών σχεδίων» που –όπως υποστηρίζει– υιοθετούν οι ισραηλινές αρχές. Η Σαουδική Αραβία επανέλαβε το «ιστορικό και νομικό δικαίωμα» του παλαιστινιακού λαού για ανεξάρτητο κράτος και κάλεσε τη διεθνή κοινότητα να αναχαιτίσει τις «κατάφωρες παραβιάσεις» που απειλούν την περιφερειακή και παγκόσμια ασφάλεια. Το μήνυμα είναι διπλό: ούτε ανοχή σε μονομερείς αναθεωρήσεις συνόρων, ούτε υποβάθμιση του παλαιστινιακού ζητήματος σε δευτερεύουσα προτεραιότητα.

Η θέση του Κατάρ: «Αλαζονεία που υποδαυλίζει κρίσεις»

Η Ντόχα καταδίκασε επίσης τις δηλώσεις, κάνοντας λόγο για «συνέχιση μιας αλαζονικής πολιτικής» που «υποδαυλίζει κρίσεις και συγκρούσεις» και προσβάλλει το διεθνές δίκαιο, τον Χάρτη του ΟΗΕ και τις αποφάσεις της διεθνούς νομιμότητας. Το Κατάρ υπογράμμισε ότι «οι ψευδείς αξιώσεις και η εμπρηστική ρητορική» δεν αφαιρούν νόμιμα δικαιώματα από κράτη και λαούς της περιοχής, ζητώντας διεθνή συσπείρωση απέναντι σε «προκλήσεις που αυξάνουν τον κίνδυνο βίας και χάους».

Η Ιορδανία προειδοποιεί: «Επικίνδυνη κλιμάκωση»

Στο Αμμάν, ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών Σουφιάν αλ-Κουντάτ μίλησε για «επικίνδυνη κλιμάκωση» και «προκλητική ρητορική» που συνιστά απειλή κατά της κυριαρχίας των κρατών και παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και τον Χάρτη του ΟΗΕ. Τόνισε ότι τέτοιες «ανώφελες φαντασιώσεις» δεν μπορούν να μειώσουν τα «απαράγραπτα δικαιώματα» του παλαιστινιακού λαού και συνέδεσε το κλίμα έντασης με τη «διεθνή απομόνωση» στην οποία, κατά την ιορδανική ανάγνωση, οδηγεί την ισραηλινή κυβέρνηση στη συνέχιση της στρατιωτικής εκστρατείας στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη.

Το Κάιρο ζητά διευκρινίσεις: «Υπονόμευση του διαλόγου»

Η Αίγυπτος καταδίκασε όσα μεταδόθηκαν σε ισραηλινά μέσα περί «Μεγάλου Ισραήλ» και ζήτησε επίσημες διευκρινίσεις. Η αιγυπτιακή διπλωματία σημείωσε ότι τέτοιες τοποθετήσεις υπονομεύουν την ειρηνευτική διαδικασία, καλλιεργούν αβεβαιότητα και ενισχύουν δυναμικές κλιμάκωσης. Επανέλαβε δε ότι βιώσιμη λύση υπάρχει μόνο μέσω επιστροφής στις διαπραγματεύσεις και τερματισμού του πολέμου στη Γάζα, με τελικό στόχο την ίδρυση παλαιστινιακού κράτους στα σύνορα του 1967 με πρωτεύουσα την Ανατολική Ιερουσαλήμ.

Η Αραβική Λίγκα: «Αποικιοκρατική νοοτροπία, απειλή για το συλλογικό αραβικό συμφέρον»

Η Αραβική Λίγκα μίλησε για «σκόπιμη προσβολή της εθνικής κυριαρχίας» αραβικών χωρών και προσπάθεια υπονόμευσης της ασφάλειας και της σταθερότητας σε ολόκληρη την περιοχή. Σε σκληρή γλώσσα, έκανε λόγο για «επεκτατικές και επιθετικές προθέσεις» που αποκαλύπτουν «αποικιοκρατική νοοτροπία» και κάλεσε το Συμβούλιο Ασφαλείας να αναλάβει θεσμική δράση απέναντι σε μια ρητορική που αυξάνει την ένταση και τροφοδοτεί την εχθρότητα.

Τι σημαίνει πολιτικά η επαναφορά του «Μεγάλου Ισραήλ»

Πέρα από τον επικοινωνιακό αντίκτυπο, η αναφορά στο «Μεγάλο Ισραήλ» έχει συγκεκριμένες γεωπολιτικές προεκτάσεις:

• Νομιμοποίηση αναθεωρητισμού: Η δημόσια συζήτηση περί γεωγραφικής επέκτασης εκλαμβάνεται ως προσπάθεια νομιμοποίησης μιας αναθεωρητικής ατζέντας που αγγίζει σύνορα και κυριαρχίες κρατών όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία, η Συρία και ο Λίβανος.
• Πίεση στον αραβικό άξονα εξομάλυνσης: Δηλώσεις αυτού του τύπου δυσκολεύουν ή «παγώνουν» συζητήσεις για εξομάλυνση σχέσεων με το Ισραήλ (υπό διάφορα σχήματα), επιβαρύνοντας τις πρωτοβουλίες περιφερειακής αποκλιμάκωσης.
• Εσωτερικό ακροατήριο στο Ισραήλ: Σε περίοδο πολιτικής πίεσης και διεθνούς κριτικής, η επίκληση ενός «ιστορικού οράματος» μπορεί να λειτουργεί ως εργαλείο συσπείρωσης της εκλογικής βάσης, μετατοπίζοντας τη συζήτηση από τη Γάζα σε ένα μεγαλεπήβολο αφήγημα.

Οι νομικές παράμετροι: Διεθνές δίκαιο και Χάρτης του ΟΗΕ

Η επίκληση ενός γεωπολιτικού οράματος που προϋποθέτει εδαφική επέκταση συναντά ευθέως τον Χάρτη του ΟΗΕ και τις βασικές αρχές του διεθνούς δικαίου: μη χρήση βίας, σεβασμός της κυριαρχίας, απαραβίαστο των συνόρων. Οι αραβικές πρωτεύουσες αξιοποιούν ακριβώς αυτό το πλαίσιο για να ζητήσουν θεσμικές αντιδράσεις (ψηφίσματα, διπλωματικές πρωτοβουλίες, στοχευμένα μέτρα πίεσης), ενισχύοντας το επιχείρημα ότι δεν πρόκειται για «εσωτερική ρητορική», αλλά για πρόκληση διεθνούς ενδιαφέροντος.

Επιπτώσεις στην ασφάλεια: Από τα σύνορα μέχρι τις θάλασσες

Μια κλιμάκωση της ρητορικής περί «Μεγάλου Ισραήλ» δύναται να επηρεάσει:

• Διμερείς σχέσεις με χώρες που έχουν συνθήκες ειρήνης με το Ισραήλ (π.χ. Αίγυπτος, Ιορδανία).
• Περιφερειακά σχήματα ασφαλείας, όπου η Αραβική Λίγκα μπορεί να ενισχύσει τον συντονισμό.
• Ενεργειακές ροές και εμπορικούς διαδρόμους (π.χ. Σουέζ), εφόσον ενταθεί η αστάθεια ή μεγαλώσουν οι κίνδυνοι ναυσιπλοΐας.

Με απλά λόγια, οι δηλωτικοί αναθεωρητισμοί δεν μένουν αναίμακτοι στο πεδίο της ασφάλειας: μεταφράζονται σε κόστος ασφάλισης, επιχειρησιακούς κινδύνους και διπλωματική ψύχρανση.

Η παλαιστινιακή διάσταση: Από τη Γάζα στη διεθνή διπλωματία

Για το παλαιστινιακό ζήτημα, οι δηλώσεις αυτές εκλαμβάνονται ως προσπάθεια να υποβαθμιστεί ο στόχος της κρατικής υπόστασης σε ρητορικές υπερβάσεις. Όμως η συγκυρία (με τη συνεχιζόμενη ανθρωπιστική κρίση στη Γάζα) καθιστά πολιτικά δυσκολότερο για τους αραβικούς εταίρους να κρατήσουν «ανοικτές γραμμές» με την ισραηλινή κυβέρνηση. Εξ ου και η επιμονή σε βασικές αρχές: κατάπαυση του πυρός, πρόσβαση ανθρωπιστική βοήθειας, επιστροφή στις συνομιλίες με ορίζοντα τη λύση δύο κρατών στα σύνορα του 1967.

Πού μπορεί να οδηγήσει η διπλωματική κλιμάκωση

Τρία σενάρια διαγράφονται, με διαφορετικό βαθμό πιθανότητας:

1. Θεσμική καταδίκη: Κίνηση στο Συμβούλιο Ασφαλείας ή στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με καταδικαστική διατύπωση κατά ρητορικών επεκτατισμού. Δεν αλλάζει συσχετισμούς, αυξάνει όμως το πολιτικό κόστος για τη ρητορική αυτή.
2. Περιφερειακός συντονισμός: Ενίσχυση της συνεργασίας ανάμεσα σε Σαουδική Αραβία, Αίγυπτο, Ιορδανία, Κατάρ και την Αραβική Λίγκα σε πεδία ασφάλειας, ενέργειας και διπλωματίας, με στόχο ένα αντίβαρο στις μονομερείς αναγνώσεις.
3. Πάγωμα εξομάλυνσης: Οι διάδρομοι εξομάλυνσης με το Ισραήλ μπαίνουν στον πάγο, τουλάχιστον μέχρι να υπάρξουν σαφείς δεσμεύσεις για αποκλιμάκωση και επιστροφή σε διαπραγματεύσεις.

Η επιλογή του Μπέντζαμιν Νετανιάχου να μιλήσει για «Μεγάλο Ισραήλ» έχει και σαφή επικοινωνιακή στόχευση: μετατοπίζει την προσοχή από τη Γάζα και την διεθνή κριτική, προς ένα ιστορικό-ιδεολογικό αφήγημα που απευθύνεται στο εσωτερικό ακροατήριο. Η αραβική απάντηση, όμως, δείχνει ότι οι γείτονες δεν είναι διατεθειμένοι να αντιμετωπίσουν τη ρητορική αυτή ως εσωτερικό πολιτικό μήνυμα: τη διαβάζουν ως περιφερειακή πρόκληση, και αντιδρούν αναλόγως.

Μια ρητορική που γεννά πράξεις;

Η επαναφορά του «Μεγάλου Ισραήλ» στη δημόσια σφαίρα δεν καταγράφεται απλώς ως λεκτική υπερβολή. Στον αραβικό κόσμο, εκλαμβάνεται ως προβολή πολιτικής πρόθεσης: αναθεώρηση συνόρων, επιβολή τετελεσμένων, υπονόμευση της προοπτικής ειρήνης. Όσο η Γάζα παραμένει σε πόλεμο και η διπλωματία αναζητεί διάδρομους αποκλιμάκωσης, τέτοιες δηλώσεις λειτουργούν ως επιταχυντές κρίσης.

Για τους Άραβες δρώντες, η απάντηση συνοψίζεται σε τρεις λέξεις-κλειδιά: νομιμότητα, κυριαρχία, ασφάλεια. Για τη διεθνή κοινότητα, το ζητούμενο είναι εάν θα μετουσιώσει αυτή τη ρητή κατεύθυνση σε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες. Και για το Ισραήλ, το ερώτημα είναι αν μια ρητορική ισχύος μπορεί να συνυπάρξει με την ανάγκη για σταθερότητα και πολιτική λύση στο πιο εκρηκτικό μέτωπο του πλανήτη.

Το βέβαιο είναι ότι, μετά τον διπλωματικό σεισμό των τελευταίων 24 ωρών, το «Μεγάλο Ισραήλ» επανέρχεται στο επίκεντρο όχι ως ιδεολόγημα, αλλά ως πολιτική δοκιμασία για όλους: Άραβες εταίρους, Ισραήλ, και τη διεθνή τάξη που στηρίζεται –τουλάχιστον στα χαρτιά– στον σεβασμό του διεθνούς δικαίου.