ΑΠΟΣΤΟΛΗ Τουρκία/Πραξικόπημα 15ης Ιουλίου: Το “λαϊκό έπος” του 2016- Χιλιάδες εκδηλώσεις, απουσία λαϊκών συγκεντρώσεων

Φανταστείτε την επέτειο της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο χωρίς ίχνος συγκεντρώσεων στους δρόμους…. αλλά με χιλιάδες “κλειστές” εκδηλώσεις. Η κορύφωση για την ένατη επέτειο του αποτυχημένου πραξικοπήματος στην Τουρκία, ήτοι η ομιλία Ερντογάν στην Εθνοσυνέλευση, με τις δύο προσευχές στην έναρξη (καθιερωμένες πλέον), προσμετράται ως ένδειξη θρησκευτικού σεβασμού, επίκληση μεταφυσικής ενσυναίσθησης και σίγουρα βαθιάς κατανόησης για την πολιτική επιρροή των θρησκευτικών ποιμένων στην κοινωνία. Ή απλά μια υπενθύμιση: Ο πρόεδρος δεν ξεχνά…

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥΡΚΙΑ

• Ρεπορτάζ: Παναγιώτης Ι. Δρίβας
• Βίντεο, φωτογραφίες: Σταυρούλα Βασιλάκου

Τη νύχτα  της 15^ης προς 16^ης  Ιουλίου 2016, ο συντονισμένος θρησκευτικός μηχανισμός κινητοποίησε τον απλό πολίτη.

Πρώτα ο ίδιος ο Ερντογάν, σε βίντεο‑κλήση μέσω FaceTime, κάλεσε τον τουρκικό λαό να κατέβει στους δρόμους, τις πλατείες και τα αεροδρόμια, λέγοντας: «Δεν υπάρχει πιο μεγάλη δύναμη από τη θέληση του λαού».

Αυτό που ακολούθησε είναι παροιμιώδες, ενισχύοντας τη μελέτη του «σφιχταγκαλιάσματος» θρησκείας και πολιτικής: Σε τζαμιά ανά την Τουρκία, οι ιμάμηδες άρχισαν να ψέλνουν τη sela (θρησκευτικός ύμνος για κηδείες) σε ώρες που δεν είναι συνήθεις, κάτι που μεταφράζεται ως ύψιστος συναγερμός αφύπνισης και αντίδρασης.

Παράλληλα, οι μουεζίνηδες πολλαπλασίασαν την προτροπή από τους μιναρέδες, φωνάζοντας τον κόσμο να αντισταθεί και να υπερασπιστεί τη «λαϊκή βούληση» και τη «δημοκρατία».

Το θρησκευτικό κάλεσμα πολλαπλασίασε την παρουσία πολιτών στους δρόμους, συμβάλλοντας στην ήττα του πραξικοπήματος και οι μουεζίνηδες συνέβαλλαν αθροιστικά στην αυθόρμητη παρουσία των πολιτών υπέρ ενός λαοπρόβλητου ηγέτη…

Άλλοτε πάλι προτιμώντας να βλέπουμε μέσα από τη ματιά του Χικμέτ, ο μουεζίνης δεν παρουσιάζεται μόνο ως θρησκευτική φιγούρα, αλλά ως άνθρωπος: με αντιφάσεις, πάθη, κοινωνική υπόσταση και σίγουρα ταξικά χαρακτηριστικά, ιδεολογικά και συναισθηματικά. Μπορεί να είναι φτωχός, θλιμμένος, εγκλωβισμένος σε μια καθημερινότητα που δεν τον εκφράζει. Εντάσσεται στον ευρύτερο κοινωνικό ιστό σαν ένα κομμάτι της Τουρκίας που αλλάζει, αντιστέκεται ή λυγίζει.

Ο «δικός μας» πάντως απέναντι από το ξενοδοχείο στην Άγκυρα υπήρξε τακτικός συνομιλητής μας σε ώρες που θα χαρακτηριζόταν μάλλον απρόσκλητος επισκέπτης, πλην όμως σταθερός στο απαραίτητο κάλεσμα για προσευχή, ακόμη και μέσα στην «άγρια» νύχτα…

Η “φιγούρα” ενός μουεζίνη που αντικαθίσταται από την τεχνολογία των μεγαφώνων…

15^η Ιουλίου: Πρόγραμμα και… δημοσιογραφική συμπάθεια

201 δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερ. 120 από 41 χώρες του κόσμου (Ευρώπη, Ρωσία, Ασία, Αφρική) και 81 από την Τουρκία.  Ήταν η μεγαλύτερη διοργάνωση συγκριτικά με τις προηγούμενες χρονιές και το 4ημερο πρόγραμμα σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη που αφορούσε τους προσκεκλημένους δημοσιογράφους ήταν σταγόνα στον Ωκεανό, όσον αφορά στις συνολικές εκδηλώσεις.

Ουσιαστικά την τελευταία πενταετία διπλασιάστηκε ο αριθμός τους και έφθασε τις 3000.

Η επίσκεψη στο Μουσείο της Δημοκρατίας της 15ης Ιουλίου 2016 (15 Temmuz Demokrasi Müzesi) στην Άγκυρα σηματοδότησε την έναρξη του προγράμματος…

Άνοιξε επίσημα στις 16 Ιουλίου 2021 και βρίσκεται απέναντι από το προεδρικό συγκρότημα (Cumhurbaşkanlığı Külliyesi)… διοικητικό, πολιτικό και τελετουργικό κέντρο της τουρκικής προεδρίας. Αχανές σύμπλεγμα με δεκάδες υπηρεσίες…. η κατασκευή του οποίου έχει προκαλέσει κριτική τόσο για το κόστος (615 εκατ. δολάρια) όσο και για το γεγονός ότι έχει κατασκευαστεί εντός δάσους (Atatürk Orman Çiftliği).

Εδώ καταγράφεται μια μικρή περιπέτεια που αφορούσε την είσοδο πρόσβασης στο Μουσείο, ασφαλώς για λόγους ασφαλείας.

Για να αντιληφθείτε η φύλαξη του προεδρικού συγκροτήματος των 315.000 m² σε συνολική έκταση περίπου 1.150 στρεμμάτων, έχει ως επίκεντρο τη Διοίκηση της Προεδρικής Φρουράς (Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı), η οποία υπάγεται στις  Ένοπλες Δυνάμεις και το Υπουργείο Άμυνας, αλλά λειτουργεί με εντολές απευθείας από την Προεδρία. 

Μια μικρή παρανόηση ή έστω μηδαμινή τροποποίηση μπορεί να προκαλέσει… αλλαγή δρομολογίου… Τελικά το κομβόι των 6 λεωφορείων στάθμευσε ακριβώς έξω από τον προορισμό μας: Το Μουσείο Δημοκρατίας της 15^ης Ιουλίου, μνημείο μνήμης και αφήγησης…

Εδώ όλα έχουν τη σημασία τους. Για παράδειγμα το μουσείο είναι κατασκευασμένο σε υπόγειο με μορφή “λαβυρίνθου”, για να δίνει την αίσθηση ότι ο επισκέπτης “βυθίζεται” στην αποφράδα νύχτα.

Οκτώ θεματικές αίθουσες, γεμάτες οπτικοακουστικά εφέ, αφιερωμένες στα γεγονότα της “μακρύτερης νύχτας” – όπως ονομάζεται η νύχτα του πραξικοπήματος – με ταινίες, ήχους από τανκ, αφιερώματα στους 253 πεσόντες και έναν τεχνητό 23 μέτρων “δέντρο της Δημοκρατίας”.

Προοίμιο της νύχτας: Τα γεγονότα λίγο πριν το πραξικόπημα, με μαρτυρίες, στρατιωτικές κινήσεις και αντιδράσεις.

Η νύχτα της 15ης Ιουλίου: Εντυπωσιακά ηχητικά από βομβαρδισμούς, τανκ, ελικόπτερα και κραυγές, δημιουργείται αίσθηση βύθισης (immersive).

Οι “μάρτυρες” της δημοκρατίας: Φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα των νεκρών (ρούχα, κινητά, κοράνια).

Μέσα Ενημέρωσης: Πώς τα ΜΜΕ – ιδίως το τηλεφώνημα του Ερντογάν στο CNN Türk – επηρέασαν τη ροή των γεγονότων.

Αντίσταση του λαού: Προβάλλονται βίντεο με πολίτες να σταματούν τανκ, να υψώνουν σημαίες, κ.ά.

Εκκαθαρίσεις και “νίκη” της Δημοκρατίας: Ξεκαθάρισμα της διοίκησης από τους Γκιουλενιστές.

Δέντρο της Δημοκρατίας: Φωτεινό σύμβολο στο τέλος της διαδρομής, συναισθηματική κορύφωση.

Το ταξίδι από την Άγκυρα στην Κωνσταντινούπολη… έγινε οδικώς:

Η είσοδος στην Πόλη, αν και η ανάπτυξη της πρωτεύουσας εξελίσσεται ραγδαία, προκαλεί… Περίπου 16 εκατ. κάτοικοι σε ένα αστικό περιβάλλον με πολλά στοιχεία από Ντουμπάι τουλάχιστον στις πλούσιες γειτονιές….

Το αντίστοιχο μουσείο μνήμης του αποτυχημένου πραξικοπήματος στην Κωνσταντινούπολη είναι πιο λιτό, ωστόσο διατηρεί τα εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της κινηματογραφικής παρουσίασης όσων έγιναν τη 15^η Ιουλίου του 2016.

Το “15 Temmuz Şehitler Müzesi” βρίσκεται στη Μικρασιατική πλευρά της Κωνσταντινούπολης, κοντά στη Γέφυρα Μαρτύρων της 15ης Ιουλίου (πρώην Βοσπόρου), δίπλα στο Μνημείο Μαρτύρων της 15ης Ιουλίου.

Στον εξωτερικό χώρο, φυτεύτηκαν 253 κυπαρίσσια, όσοι ήταν οι νεκροί.

Ισόγειο/Κύριος χώρος μουσείου (~200 τ.μ.): Περιλαμβάνει εκθέματα από τη νύχτα του πραξικοπήματος: οπτικοακουστικό υλικό, κινητά τηλέφωνα, προσωπικά αντικείμενα (όπως παπούτσια, κλειδιά, κράνη, πορτοφόλια)…

Το αυτοκίνητο που καταπλακώθηκε από τανκ μπροστά στο Γενικό Επιτελείο, καθώς και αντικείμενα πεσόντων.

Η σκάλα με τα παπούτσια και τις παντόφλες πολιτών που σκοτώθηκαν τη νύχτα του πραξικοπήματος, με κάθε ζεύγος αριθμημένο για την ταυτοποίηση κάθε θύματος.

Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 195 ζεύγη με την προοπτική να τοποθετηθούν και τα υπόλοιπα.

Διαδραστικές χρονοσειρές και ντοκιμαντέρ που μεταφέρουν με δραματικό τρόπο τα γεγονότα της 15ης Ιουλίου….

Υπόγειο / Εκπαιδευτική ζώνη: Ιστορία των πραξικοπημάτων παγκοσμίως (αναφέρεται και στην ελληνική χούντα ενώ σε προθήκη στο Μουσείο της Άγκυρας προβάλλει την τουρκική εισβολή στην Κύπρο ως αίτιο για την πτώση της), αποικιοκρατία και μεταβαλλόμενη πολιτική πραγματικότητα.

Εδώ υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά στη φιλοσοφία. Ενώ στο μουσείο της Άγκυρας υπερτερούν τα γεγονότα, η λαϊκή Δημοκρατία, η αντίσταση και η εδραίωση της μέσω της απόδοσης Δικαιοσύνης με την εκκαθάριση του δικτύου FETO του εκλιπόντος πλέον Φετουλάχ Γκιουλέν (Fetullah GULEN), στην Κωνσταντινούπολη προβάλλεται το ιδεολογικο-πολιτικο αφήγημα της “νεοαποικιοκρατίας” μέσω πραξικοπημάτων.

Το πραξικόπημα παρουσιάζεται ως νεότερη μορφή αποικιοκρατικής επιβολής.

Κυριαρχεί η άποψη ότι τα πραξικοπήματα δεν είναι απλώς εσωτερική υπόθεση, αλλά μέσα παρέμβασης ξένων δυνάμεων σε χώρες που επιχειρούν να αποκτήσουν γεωπολιτική και οικονομική αυτονομία.

Όπως οι αποικιοκρατικές δυνάμεις χρησιμοποιούσαν στρατούς για να επιβάλουν την κυριαρχία τους, σύμφωνα με το τουρκικό κυβερνητικό αφήγημα στη σημερινή εποχή χρησιμοποιούν οικονομικά εργαλεία, ΜΚΟ, ΜΜΕ και «στρατούς μέσω αντιπροσώπων» (proxy actors), όπως το FETÖ, για να ελέγξουν την πολιτική βούληση λαών που αντιστέκονται…

Η Τουρκία του Ερντογάν  προβάλλεται ως μια χώρα που αντιστέκεται στο παγκόσμιο αποικιοκρατικό σύστημα και γι’ αυτό δέχεται επιθέσεις εκ των έσω όπως το πραξικόπημα αλλά και οικονομικές κυρώσεις, πολιτικές πιέσεις, διεθνή συκοφάντηση.

Το αφήγημα επιδιώκει να ταυτίσει το τουρκικό έθνος και τον “λαό της 15ης Ιουλίου” με τους λαούς της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής ή της Ασίας που υπέφεραν από την αποικιοκρατία.

Η θεματική σύνδεση αποικιοκρατίας και πραξικοπήματος δεν είναι ακαδημαϊκή ή ιστοριογραφική αλλά παρουσιάζεται ως πράξη αντίστασης σε ένα ευρύτερο σύστημα επιβολής ξένης κυριαρχίας.

Επικοινωνιακά θα λέγαμε ότι ο συνδυασμός πραξικοπήματος και αποικιοκρατίας εξυπηρετεί:

• Τη διεθνοποίηση της 15ης Ιουλίου
• Την ιδεολογική ενοποίηση της τουρκικής ταυτότητας γύρω από την έννοια της “αντίστασης”
• Την νομιμοποίηση εσωτερικών πολιτικών επιλογών στο όνομα της “αντι-αποικιοκρατικής κυριαρχίας”

Το “κράμα” πάντως στην παρακάτω φωτογραφία ξενίζει προκαλώντας εύλογα ερωτήματα για τον συσχετισμό προσωπικοτήτων με ετερόκλητους ιστορικούς ρόλους, ιδέες και παγκόσμιο αποτύπωμα.

Πίσω στην Άγκυρα

Πιάνοντας το νήμα πίσω στην Άγκυρα, ανήμερα της 15^ης Ιουλίου, και την ομιλία του Προέδρου της τουρκικής Δημοκρατίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο κτίριο της Εθνοσυνέλευσης…

Το τουρκικό κοινοβούλιο είχε δεχτεί πλήγμα τη νύχτα της 15^ης Ιουλίου του 2016 και το σημείο του χτυπήματος έχει διατηρηθεί αναλλοίωτο.

Σε μια κατάμεστη αίθουσα της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, αν και όχι στην κεντρική την οποία είχαμε επισκεφθεί λίγο νωρίτερα, ο πρόεδρος της Τουρκίας επικέντρωσε την ομιλία του στην αντίσταση του λαού, στην εθνική ενότητα και στην κληρονομιά των πεσόντων για μια «Τουρκία απαλλαγμένη από την τρομοκρατία»….

Ιδιαίτερη στιγμή η σχεδόν εξομοίωση της 15^ης Ιουλίου (μίλησε για έπος του έθνους) με τη μάχη του Τσανακάλε(Καλλίπολη) το 1915 που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο εθνικό αφήγημα της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας.

Τρία ιδεολογικά χαρακτηριστικά:

• Ενοποίηση εθνικού αφηγήματος με «εκλαΐκευση» του έπους του Τσανάκαλε
• Η λαϊκή αντίσταση ταυτίζεται με την έννοια του “muqaddes direniş” (ιερή αντίσταση), με θρησκευτικό και εθνικο-ηρωικό βάρος στη στάση των πολιτών
• Σταδιακή ταύτιση της ιδρυτικής πράξης του κράτους… από το 1923 (κεμαλισμός) στο 2016. Μια νέα τουρκική ταυτότητα.

Ως προς το πολιτικά στοιχεία:

• Λαϊκή κινητοποίηση, πολιτική πράξη με ιστορικό καθήκον.
• Εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας και της Δικαιοσύνης από την τουρκική κυβέρνηση ως “παρακαταθήκη των ηρώων της 15ης Ιουλίου».
• Αυστηρό μήνυμα στους πολιτικούς αντιπάλους για το «ηθικό έθνος».

Δύο στοιχεία ακόμη: Η αναφορά και οι αιχμές στον πρώην ηγέτη του CHP (στην Τουρκία γίνονται συλλήψεις μελών του κόμματος της αντιπολίτευσης με κατηγορίες διαφθοράς ενώ κατ’ άλλους χαρακτηρίζονται πολιτικές διώξεις), Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου και οι επισημάνσεις για το PKK το οποίο τερμάτισε τον ένοπλο αγώνα: «οι θυσίες των μαρτύρων και των βετεράνων μας δεν ήταν μάταιες. Μια Τουρκία απαλλαγμένη από την τρομοκρατία, την οποία χτίζουμε βήμα βήμα, θα είναι η κληρονομιά τους».

Πέραν τούτων όμως και των αναλύσεων που μπορούν να διατυπωθούν ένθεν κακείθεν για την πολιτικο-ιδεολογική κατεύθυνση της Τουρκίας, την ημέρα εκείνη ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μετά την ομιλία του στην εθνοσυνέλευση, δικαιολόγησε το λαοπρόβλητο προφίλ του, μιλώντας για αρκετή ώρα με παιδιά θυμάτων και άλλους συγγενείς πεσόντων που παρακολούθησαν την ομιλία του.

Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το επικοινωνιακό στρατηγείο της τουρκικής προεδρίας και μάλιστα λίγο μετά την αποχώρηση του Φαχρετίν Αλτούν (Fahrettin Altun) και την αντικατάστασή του από τον καθηγητή Μπουρχανετίν Ντουράν (Burhanettin Duran).

Ένα κτίριο 25 ορόφων και πολλών υπογείων στη συνοικία Çukurambar της Άγκυρας.

Στη συζήτηση που ακολούθησε των ομιλιών, συμμετείχε και η Χαντέ Φιράτ (Hande Firat) η δημοσιογράφος που έβγαλε στον “αέρα” τον Ταγίπ Ερντογάν και το «διάγγελμα» που απηύθυνε στον τουρκικό λαό τη νύχτα του πραξικοπήματος.

Το συγκεκριμένο τηλέφωνο βρίσκεται σε προθήκη στο Μουσείο της Άγκυρας.  

Οι εκδηλώσεις για τον Διεθνή Τύπο έκλεισαν με την ομιλία του κυβερνήτη της Κωνσταντινούπολης Νταβούτ Γκιούλ (Davut Gül) ο οποίος στη συνέχεια αποχαιρέτησε δια χειραψίας όλους τους παρευρισκόμενους.

Ανεξάρτητα αν συμφωνεί ή διαφωνεί κάποιος με την κυβέρνηση Ερντογάν, το φετινό πρόγραμμα των εκδηλώσεων για την 9^η επέτειο -κατά τις οποίες για πρώτη φορά δεν υπήρξαν δημόσιες συγκεντρώσεις πολιτών στον δρόμο- δείχνει τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζεται ο όρος επικοινωνία στην Τουρκία.

Πού τελειώνει η ενημέρωση και πού αρχίζει η προπαγάνδα είναι μια άλλη συζήτηση όπως και το πόσο ευδιάκριτα μπορεί να είναι για τον πολίτη τα όρια….

Σε μια εποχή που η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) κερδίζει σταδιακά έδαφος στη ζωή μας απλώς διατυπώσαμε το ερώτημα και ιδού η απάντηση συνοπτικά:

Τα επόμενα χρόνια για τη γείτονα θα είναι κρίσιμα τόσο σε εσωτερικό πολιτικό επίπεδο όσο και σε περιφερειακό και παγκόσμιο με την περιοχή μας της Μέσης Ανατολής να παραμένει σε τροχιά αστάθειας και γεωπολιτικών ανακατατάξεων.

Οι επόμενες εκλογές (Προεδρικές και Βουλευτικές) θα διεξαχθούν το 2028 και η συμμετοχή του Ταγίπ Ερντογάν που ήδη διανύει την τρίτη θητεία του ελέω του δημοψηφίσματος του 2017 με την καθιέρωση του προεδρικού συστήματος, μπορεί να εξασφαλιστεί είτε με την αλλαγή του Συντάγματος για μια επιπλέον θητεία είτε με την προκήρυξη πρόωρων εκλογών.

Και για τις δύο περιπτώσεις απαιτείται μια πλειοψηφία 400 και 360 ψήφων αντιστοίχως, την οποία αυτή τη στιγμή η συμμαχία  ΑΚΡ-ΜΗΡ δεν διαθέτει καθώς έχει 319 έδρες.

Η προσέγγιση του φιλοκουρδικού κόμματος DEM μπορεί να λύσει τον Γόρδιο Δεσμό.

Από την άλλη πλευρά η είδηση που εισέβαλε στην τουρκική πολιτική επικαιρότητα εν μέσω των εκδηλώσεων για την επέτειο του πραξικοπήματος είναι η ανακοίνωση της ποινής φυλάκισης του Εκρέμ Ιμάμογλου, εκλεγμένου Δημάρχου Κωνσταντινούπολης, συνολικά σε 1 χρόνο και 8 μήνες, χωρίς στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Ωστόσο η αφαίρεση του πτυχίου από Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης καθιστά την υποψηφιότητά του στις προεδρικές εκλογές αμφίβολη…

Παράλληλα η αξιωματική αντιπολίτευση CHP μετά την επικράτηση της στις πρόσφατες Δημοτικές εκλογές (αναδείχτηκε πρώτη δύναμη σε εθνικό επίπεδο με 37,7% έναντι 35,5% του AKP) είναι και πάλι με την πλάτη στον τοίχο. Το τελευταίο διάστημα σε ολόκληρη την Τουρκία έχουν συλληφθεί πάνω από 500 στελέχη του CHP, συμπεριλαμβανομένων 14 εδρών δημάρχων. Οι κατηγορίες είναι για διαφθορά, υπεργολαβίες, συνεργασία με τρομοκρατική οργάνωση.

Διεθνείς αναλυτές και πολιτικοί αντίπαλοι της τουρκικής κυβέρνησης μιλούν απλά για διώξεις.

Το βέβαιο είναι ότι η Τουρκία σε ένα χρόνο από σήμερα μπαίνει σε τροχιά εκλογών και μέχρι τότε θα έχει ξεκαθαρίσει το τοπίο για τους πολιτικούς αντιπάλους.

Δύο λόγια για τη διοργάνωση….

Σε ασφυκτικό και αμείλικτο χρονικά προγραμματικό σχεδιασμό τα “παιδιά” που είχαν αναλάβει να μας καθοδηγούν ήταν άψογα. Ευγένεια, ειλικρινές ενδιαφέρον, όρεξη για συζήτηση και παροχή πληροφοριών. Με διαρκή μηνύματα στο whatsapp είχαμε ενημέρωση για το κάθε βήμα που θα ακολουθούσε…. Και τα πάντα on time… Κάποια μικροπροβλήματα ειδικά με τους ηλεκτρονικούς “μεταφραστές” ξεπεράστηκαν γρήγορα.

Στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο καθίσαμε σε ένα καφέ στην Άγκυρα και είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε την Κωνσταντινούπολη από ψηλά… (Çamlıca Hill)

Εικόνες και πρόσωπα καθημερινότητας σε μια Τουρκία που ισορροπεί μεταξύ Ανατολής και Δύσης:

Ο Βόσπορος αποκαλύφθηκε μερικώς ενώ ο θρύλος της Αγιά Σοφιάς παραμένει ως προσμονή για την επόμενη φορά……