Ανάλυση: Όταν η Ευρώπη μετατρέπει τη μετανάστευση σε αγορά ασφαλείας

Από τις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, το μεταναστευτικό ζήτημα στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πάψει να αντιμετωπίζεται ως καθαρά ανθρωπιστικό ή πρόβλημα ασφαλείας. Αντιθέτως, έχει εξελιχθεί σε γεωπολιτικό εργαλείο, με τις πλουσιότερες χώρες του Βορρά να προσφέρουν δισεκατομμύρια ευρώ σε φτωχότερα κράτη του Νότου, με αντάλλαγμα τη συγκράτηση των μεταναστευτικών ροών. Όπως επισημαίνει η Oxfam, η Βόρεια Αφρική και η Υποσαχάρια Αφρική συμμετέχουν ενεργά σε μια εξίσωση την οποία δεν συνέταξαν, αλλά στην οποία έχουν καταστεί αναγκαστικοί εταίροι.

Σπύρος Σιδέρης

Σύμφωνα με έκθεση του Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών, η άνοδος του λαϊκιστικού λόγου και των ακροδεξιών πιέσεων στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες έχει οδηγήσει τις κυβερνήσεις στην αναζήτηση “γρήγορων λύσεων”, μετατοπίζοντας το πρόβλημα στα εξωτερικά σύνορα.

Η επιλογή αυτή είναι διπλωματικά κοστοβόρα, αλλά πολιτικά αποδοτική: ο έλεγχος μεταφέρεται εκτός Ευρώπης, με αντάλλαγμα οικονομικά πακέτα που στερούνται ουσιαστικών εγγυήσεων ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η «Συμφωνία του Φόβου»: Τουρκία 2016

Το χαρακτηριστικότερο προηγούμενο αποτελεί η συμφωνία της ΕΕ με την Τουρκία, τον Μάρτιο του 2016. Όπως ανέφερε η Le Figaro, οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι όλοι οι παράτυποι μετανάστες που φτάνουν στα ελληνικά νησιά θα επιστρέφονται στην Τουρκία. Σε αντάλλαγμα, η ΕΕ δεσμεύτηκε να καταβάλει 6 δισεκατομμύρια ευρώ για τη φιλοξενία των Σύρων προσφύγων στην Τουρκία και να προωθήσει την κατάργηση των θεωρήσεων Σένγκεν για τους Τούρκους πολίτες — κάτι που δεν υλοποιήθηκε ποτέ.

Η συμφωνία μείωσε κατά 90% τις αφίξεις μέσω του Αιγαίου, όμως το ανθρώπινο κόστος υπήρξε βαρύ: οι πρόσφυγες μετατράπηκαν σε εργαλεία διαπραγμάτευσης μεταξύ Άγκυρας και Βρυξελλών. Η Διεθνής Αμνηστία χαρακτήρισε το 2017 τη συμφωνία ως «ανταλλαγή προσφύγων με χρήμα», καταγγέλλοντας συλλήψεις και επαναπροωθήσεις στην Τουρκία, ιδιαίτερα μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα.

Αυτή η εμπειρία κατέστη πρότυπο για νέα «πακέτα» συνεργασίας με χώρες της Βόρειας και Δυτικής Αφρικής, διευρύνοντας την ευρωπαϊκή επιρροή μέχρι τον γεωγραφικό πυρήνα της ηπείρου.

Τυνησία: Παράκαμψη της δημοκρατίας για την ασφάλεια

Τον Ιούλιο του 2023, η ΕΕ υπέγραψε συμφωνία άνω του 1 δισ. ευρώ με την Τυνησία, η οποία περιλαμβάνει καταπολέμηση της παράτυπης μετανάστευσης, οικονομική ενίσχυση και υποδομές ασφάλειας. Παρότι η χώρα βρισκόταν σε πολιτική κρίση, με τον πρόεδρο Κάις Σαΐεντ να έχει αναστείλει το Κοινοβούλιο, οι Βρυξέλλες αγνόησαν τις προειδοποιήσεις δικαιωματικών οργανώσεων για κατάλυση της δημοκρατίας.

Σύμφωνα με τη Human Rights Watch, η συμφωνία στερείται εγγυήσεων, ενώ η Pro Asyl κάνει λόγο για «υπεργολαβία της καταστολής» μέσω τρίτων χωρών. Η χρηματοδότηση κατευθύνεται σε λιμενικά σώματα, ψηφιακή παρακολούθηση και τεχνολογικό εξοπλισμό, με στόχο την πρώιμη ανάσχεση των μεταναστών πριν καν πλησιάσουν τις ευρωπαϊκές ακτές.

Μαυριτανία: Ο Ατλαντικός γίνεται “γραμμή άμυνας”

Τον Μάρτιο του 2024, η επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων Ίλβα Γιόχανσον επισκέφθηκε τη Μαυριτανία, όπου υπογράφηκε Μνημόνιο Συνεργασίας ύψους 210 εκατ. ευρώ για την ενίσχυση των θαλάσσιων και χερσαίων συνόρων απέναντι στη λεγόμενη «Ατλαντική διαδρομή» προς τα Κανάρια Νησιά.

Η χώρα μετατρέπεται έτσι σε προωθημένο σταθμό ελέγχου, σύμφωνα με έκθεση του SpectoMedia, εντασσόμενη πλήρως στην ευρωπαϊκή στρατηγική αποτροπής. Η επιτήρηση δεν περιορίζεται στις ακτές, αλλά επεκτείνεται στον ενδοχώρα, ενισχύοντας μια δομή ασφάλειας χωρίς θεσμική διαφάνεια.

Αίγυπτος και Μαρόκο: Στρατηγική σιωπή και επιχειρησιακή διείσδυση

Η Αίγυπτος έλαβε πάνω από 110 εκατ. ευρώ την περίοδο 2021–2024 για την ενίσχυση των συνοριακών ελέγχων, με ενισχυμένη γερμανική και γαλλική παρουσία στις ανατολικές και δυτικές ακτές. Οι υποδομές επεκτείνονται, αλλά ο δημόσιος έλεγχος παραμένει σχεδόν ανύπαρκτος.

Οι συμφωνίες συντάσσονται συχνά χωρίς κοινοβουλευτική έγκριση — ούτε από τις ευρωπαϊκές χώρες ούτε από τους τοπικούς εταίρους.

Η Statewatch καταγγέλλει ότι η ρητορική περί «εθελοντικής εταιρικής σχέσης» συγκαλύπτει βαθιές κοινωνικές επιπτώσεις, με εκατοντάδες μετανάστες από την Υποσαχάρια Αφρική να κρατούνται χωρίς δικαστικές εγγυήσεις.

Τεχνολογικός πανοπτισμός και στρατιωτικοποίηση της μετανάστευσης

Το καλοκαίρι του 2024, η γερμανική Die Spiegel, σε συνεργασία με το Lighthouse Reports, αποκάλυψε έγγραφα που δείχνουν ότι η ΕΕ χρηματοδοτεί ιδιωτικές εταιρείες για την εγκατάσταση ραντάρ, drones και τεχνητής νοημοσύνης σε χώρες όπως η Αλγερία, η Τυνησία και το Μαρόκο.

Οι συμβάσεις ανατέθηκαν σε εταιρείες όπως η Airbus Defence και η Hensoldt, με εμπλοκή στη βιομηχανία όπλων και επιτήρησης, επιβεβαιώνοντας την στρατιωτικοποίηση της μεταναστευτικής πολιτικής.

Η Cognitec εγκατέστησε συστήματα αναγνώρισης προσώπου σε πολλά μεσογειακά σημεία εισόδου, ενώ στη Μαυριτανία υπογράφηκε συμφωνία με γαλλική εταιρεία για θαλάσσια επιτήρηση μέσω συστήματος πληροφοριών σε συνεργασία με την ισπανική ακτοφυλακή.

Η Frontex, γνωστή για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχει άμεση εποπτεία σε πολλά από αυτά τα προγράμματα, αφαιρώντας εθνικές αρμοδιότητες και ενισχύοντας τη γραφειοκρατική αυτονομία των ευρωπαϊκών υπηρεσιών ασφαλείας.

Όταν οι μετανάστες γίνονται στατιστικές προβλέψεις

Η πιο ανησυχητική πτυχή αφορά τη χρήση αλγορίθμων και τεχνητής νοημοσύνης για την πρόβλεψη μεταναστευτικών ροών, με βάση οικονομικά, πληθυσμιακά και κλιματικά δεδομένα.

Η Palantir Technologies, σε συνεργασία με τη Frontex, αναπτύσσει προληπτικά μοντέλα που στοχεύουν στον εντοπισμό πιθανών μεταναστών πριν ακόμη φύγουν από τις χώρες τους.

Η Statewatch καταγγέλλει πως πρόκειται για ψηφιακή ποινικοποίηση της πρόθεσης φυγής, μετατρέποντας τα σύνορα σε αγορές, όπου διαπραγματεύονται υπηρεσίες ασφαλείας και τεχνολογικές εξαγωγές.

Από την αλληλεγγύη στην ιδιωτικοποιημένη αποτροπή

Η μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ μοιάζει ολοένα και περισσότερο με ένα μείγμα εμπορικής διαπραγμάτευσης, επιτήρησης και ανάθεσης ευθύνης σε τρίτους. Αντί για πολιτικές ένταξης, προστασίας και ασφαλών διαδρόμων, η κυρίαρχη προσέγγιση ευνοεί την αποτροπή και την αποστασιοποίηση.

Ο πρόσφυγας και ο μετανάστης παύουν να αντιμετωπίζονται ως φορείς δικαιωμάτων και γίνονται διαπραγματευτικά μεγέθη, αντικείμενα στατιστικής επεξεργασίας και στόχοι καταστολής.

Οι θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης — ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ελευθερία, αλληλεγγύη — θυσιάζονται στον βωμό της ασφάλειας και της πολιτικής σκοπιμότητας.

Η κριτική δεν λείπει, όμως η εξάρτηση από τις συμφωνίες εξωτερικής ανάθεσης φαίνεται να παγιώνεται, με τεχνολογικές και ιδιωτικές υποδομές που δύσκολα θα αποδομηθούν στο μέλλον. Όσο τα σύνορα παραμένουν αγορά, η ανθρωπιά θα παραμένει εκτός σύμβασης.