ΑΡΘΡΟ LIBRE/Σταύρος Γιαγκάζογλου: Τα πρώτα βήματα πορείας του Πάπα Λέοντα 14ου

Ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ από το Σικάγο εξελέγη άνετα 267ος επίσκοπος Ρώμης και νέος Πάπας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τη δεύτερη κιόλας ημέρα συνεδριάσεων του περίφημου κονκλαβίου των 133 καρδιναλίων-εκλεκτόρων. Είναι πλέον ο πρώτος Πάπας στην ιστορία ο οποίος προέρχεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Όπως και ο Φραγκίσκος ο νέος ποντίφικας έχει ρίζες από την Ιταλία, και επιπλέον από τη Γαλλία και την Ισπανία. Σπούδασε Μαθηματικά και Θεολογία στη Βιλανόβα και στο Σικάγο και κατόπιν πραγματοποίησε σπουδές στο Κανονικό Δίκαιο στο Ποντιφικό Κολέγιο του Αγίου Θωμά Ακινάτη στη Ρώμη (στο περίφημο Angelicum). Οι σπουδές με έμφαση στο Κανονικό Δίκαιο χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εδώ και αιώνες. Άλλοτε αποτελούν συμπλήρωμα και εξειδίκευση των θεολογικών σπουδών και άλλοτε γίνονται αυτοτελώς, συνήθως από κληρικούς, οι οποίοι ενδιαφέρονται να γνωρίσουν σε βάθος τον τρόπο ζωής, οργάνωσης και διοίκησης της Καθολικής Εκκλησίας, την οποία χαρακτηρίζει έντονα ο συγκεντρωτισμός και η υπέρμετρη ανάπτυξη του Κανονικού Δικαίου.

Του Σταύρου Γιαγκάζογλου, Αν. Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ

O Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ έζησε και εργάστηκε για πολλά χρόνια ως ιεραπόστολος στο Περού. Αργότερα έγινε επίσκοπος εκεί και αναδείχθηκε προϊστάμενος του τάγματος των Αυγουστιανών μοναχών. Μόλις τα δύο τελευταία έτη έγινε καρδινάλιος και υπηρέτησε στην ειδική επιτροπή της Κουρίας του Βατικανού για την επιλογή μελλοντικών επισκόπων της Καθολικής Εκκλησίας.

Μολονότι ο Ιταλός καρδινάλιος Πιέτρο Παρολίν φαινόταν να προηγείται στις πρώτες ψηφοφορίες σχεδόν δέκα ψήφους από τον Πρέβοστ, η απόσυρση του Παρολίν και η διένεξη μεταξύ των Ασιατών υποψηφίων, άνοιξε τον δρόμο στην εύκολη επικράτηση του Αμερικανού Πάπα του οποίου οι τελικοί ψήφοι έφτασαν σε τριψήφιο αριθμό. Ωστόσο, η εκλογή του συγκεκριμένου Πάπα δεν έγινε συγκυριακά. Το κονκλάβιο σταθμίζοντας με θεσμική σύνεση και πολιτική οξυδέρκεια τις υφιστάμενες τάσεις εντός και εκτός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας προέβη σε μια κίνηση ματ με πολλές εκκλησιαστικές, κοινωνικές αλλά και πολιτικές συνδηλώσεις.

Η ήπια προσωπικότητα του Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ, το πολύχρονο ιεραποστολικό και ποιμαντικό έργο του στο Περού της Νότιας Αμερικής, οι εξειδικευμένες ακαδημαϊκές του γνώσεις στο Κανονικό Δίκαιο, η καλή γνώση του κεντρικού διοικητικού μηχανισμού του Βατικανού, οδήγησαν πρώτα τους καρδιναλίους από τη Βόρειο και τη Νότιο Αμερική να σταθούν δίπλα του και κατόπιν διεύρυνε ακόμη περισσότερο την αποδοχή του. Το σώμα των καρδιναλίων ήθελε κάποιον που να μπορεί να συμφιλιώσει και όχι να διχάσει, αφενός να συνεχίσει με ήπιο και αθόρυβο τρόπο τα ανοίγματα του Φραγκίσκου, και αφετέρου να εντάξει και εκείνους που αισθάνονταν δυσφορία ή ανησυχούσαν για την παραμέληση της λαμπρής Λατινικής εκκλησιαστικής παράδοσης από ορισμένες ενέργειες και ποιμαντικές προτεραιότητες του Πάπα Φραγκίσκου.

Το γεγονός ότι ο καρδινάλιος Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ είναι Βορειοαμερικανός, θεωρήθηκε μάλλον ως πλεονέκτημα για την παρούσα  γεωπολιτική συνθήκη, η οποία μετά την εκλογή του Προέδρου Τραμπ στις ΗΠΑ εμφανίζει μία κρίσιμη αστάθεια, επιτείνοντας τη σύγχυση και την αβεβαιότητα στις παγκόσμιες μεταπολεμικές σταθερές. Η εκλογή του νέου Πάπα εγγυάται ασφαλώς τη συνέχιση των κοινωνικών πρωτοβουλιών και ποιμαντικών ανοιγμάτων του Φραγκίσκου, κυρίως ως προς το καυτό ζήτημα της μετανάστευσης και της θέσης του Παγκόσμιου Νότου στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Είναι γνωστό ότι η ραγδαία αποχριστιανοποίηση της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής αντισταθμίζεται από τη ζωντανή ρωμαιοκαθολική παρουσία στη Λατινική Αμερική, την Ασία και την Αφρική. Το εκκλησιαστικό και θεολογικό στίγμα του νέου Πάπα μπορεί επίσης να απορροφήσει τις πιο συντηρητικές τάσεις που εξέφραζαν αντιρρήσεις στη γραμμή των ανοιγμάτων του Φραγκίσκου προς τις διάφορες κοινωνικές και έμφυλες ταυτότητες. Συμπαγείς ομάδες διαφωνούντων Καθολικών προς τον εκλιπόντα Πάπα Φραγκίσκο, αναπτύχθηκαν κυρίως στη Βόρειο Αμερική, διαμορφώνοντας ένα είδος ρωμαιοκαθολικού φονταμενταλισμού. Παρόμοιες ομάδες ως συντηρητικές εκφράσεις, αλλά σε πιο ήπια μορφή και με έμφαση στη Λατινική παράδοση και αισθητική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, εμφανίστηκαν και στην Ευρώπη ακόμη και στην Αφρική.

Τα πρώτα βήματα πορείας του νέου ποντίφικα ξεκίνησαν ήδη και αποτυπώνουν ένα νέο παράδειγμα άσκησης της εκκλησιαστικής του ποιμαντορίας. Ας δούμε πρώτα τη σημειολογικό και συμβολικό φορτίο των αρχικών του κινήσεων, που εμπεριέχουν και προαναγγέλλουν έναν συμφιλιωτικό τρόπο άσκησης του παπικού λειτουργήματός του, συνεχίζοντας ωστόσο σταθερά τη γραμμή ανοικτών οριζόντων του Φραγκίσκου προς τον σύγχρονο κόσμο.

Ο νέος Πάπας επέλεξε το όνομα του Λέοντα του 13ου, ενός πάπα που ανέλαβε το λειτούργημά του στα τέλη του 19ου αιώνα, επιχειρώντας με την κοινωνική διδασκαλία του να συμβάλει στα ποικίλα προβλήματα που εμφάνιζε η Βιομηχανική Επανάσταση και κυρίως να γεφυρώσει την τεταμένη σχέση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με τη Νεωτερικότητα. Ο νεοεκλεγείς Πάπας Λέων ο 14ος δέχθηκε στην πρώτη δημόσια εμφάνισή του να ενδυθεί παραδοσιακά με την πορφυρή κάπα, την περίτεχνη «μοτσέτα» (mozzetta) που συμβολίζει την παπική εξουσία, δίχως ωστόσο να φορέσει όπως και ο Φραγκίσκος τα κόκκινα παπούτσια. Ο απλός ποιμαντικός χαιρετισμός του με έμφαση στην επικράτηση της ειρήνης, η χρήση πέραν της Ιταλικής, της Ισπανικής Γλώσσας και όχι της Αγγλικής, ενδεχομένως να δείχνει συμβολικά ότι λαμβάνει σοβαρά υπόψη την συμπερίληψη των φτωχών και των αποκλεισμένων ανθρώπων του Παγκόσμιου Νότου. Κρατώντας και πάλι ισορροπίες, ο νέος Πάπας φέρεται να επιλέγει τη διαμονή του στα παπικά διαμερίσματα και όχι σε έναν ξενώνα, όπως συνέβη με τον Αργεντινό Πάπα Φραγκίσκο. Ο νέος Πάπας αναφέρθηκε αρκετές φορές στον προκάτοχό του και επισκέφθηκε ήδη τον τάφο του. Όλα δείχνουν ότι θα συνεχίσει το έργο του Φραγκίσκου με τον δικό του ιδιαίτερα ήπιο και συμφιλιωτικό τρόπο, ει δυνατόν, δίχως εντάσεις και αποκλεισμούς.

Επί του πραγματικού, τα ζητήματα που θα κληθεί άμεσα να αντιμετωπίσει ο νέος Πάπας Λέων ο 14ος είναι καυτά και πιεστικά. Τα ήδη υπάρχοντα είναι τα ποικίλα εσωτερικά προβλήματα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που είναι ποιμαντικά, εκκλησιολογικά, ηθικά και θεολογικά, όπως η έμπρακτη συμφιλίωση των διαφόρων τάσεων, η διαχείριση των ανοιγμάτων του Φραγκίσκου προς τις διάφορες κοινωνικές ομάδες και μειονότητες, η ενεργότερη θέση των λαϊκών και ιδιαίτερα των γυναικών στην Εκκλησία, το κολοσσιαίο και ιδιαίτερα πιεστικό ζήτημα της σεξουαλικής κακοποίησης χιλιάδων παιδιών από κληρικούς της και της αγαμίας των κληρικών της, τα σοβαρά οικονομικά ελλείματα του Βατικανού, το μεταναστευτικό, η κλιματική αλλαγή, η κοινωνική δικαιοσύνη και η φτώχεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα ποικίλα βιοηθικά διλλήματα και μάλιστα όπως αναδύονται από τις εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης, η συνέχεια ή η διαφοροποίηση ως προς την επιλογή του Πάπα Φραγκίσκου να εισαγάγει τη συνοδικότητα σε πλήρη λειτουργία μειώνοντας τη γραφειοκρατική και πυραμιδοειδή οργάνωση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ανά τον κόσμο, η συνέχεια και η ενθάρρυνση του θεολογικού διάλογου με την Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς και με τις άλλες χριστιανικές Εκκλησίες και Ομολογίες, οι σχέσεις με τις άλλες θρησκείες, και μια σειρά καίριων προβλημάτων που αφορούν τις εμπόλεμες και φτωχές περιοχές του πλανήτη και σχετίζονται με τη διεθνή πολιτική. Ήδη ο νέος Πάπας έχει θέσει ως προτεραιότητα της ποιμαντορίας του την επικράτηση της ειρήνης στα χρόνια της μεγαλύτερης γεωπολιτικής κρίσης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κάνοντας αναφορές στην Ουκρανία, στη Γάζα και στην τεταμένη κατάσταση μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Η πρόσφατη παρέμβαση του νέου Πάπα για την επικράτηση της ειρήνης στην Ουκρανία και την επιστροφή των απαχθέντων παιδιών από τη Ρωσία, θεωρήθηκε εύκολα από ορισμένους κύκλους ως αλλαγή πλεύσης από την πολιτική των ίσων αποστάσεων του Πάπα Φραγκίσκου στο Ουκρανικό. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι μετά από τρία έτη συνεχούς πολέμου και την αδιάλλακτη στάση της Ρωσίας, ο νέος Πάπας αποφάσισε να παρέμβει πιο ανοικτά από ότι ο προκάτοχός του. Σαφώς τα βήματα αυτά δεν αφορούν απλώς τον νεοεκλεγέντα Πάπα, αλλά έχουν πίσω τους μια προσεκτική πολιτική εκτίμηση ειδικών και πεπειραμένων συμβούλων. Ως γνωστόν, το Βατικανό ως Εκκλησία και ως κράτος διαθέτει εδώ και καιρό ειδικό σώμα διπλωματών και διατηρεί διπλωματικές σχέσεις με όλα σχεδόν τα κράτη, ακόμη και με την Κίνα με την οποία ο καρδινάλιος Παρολίν ήλθε πρόσφατα σε συνεννόηση για την πορεία της Καθολικής Εκκλησίας στη χώρα αυτή. Συνεπώς, δεν πρόκειται για μεμονωμένη κίνηση, αλλά για μία καλά σταθμισμένη πολιτική στάση ενόψει των πρωτοβουλιών για εκεχειρία  και ειρήνευση των εμπολέμων στην Ουκρανία.

Στο διεθνές πολιτικό επίπεδο, το Βατικανό εδώ και χρόνια έχει επιλέξει ως σταθερή πολιτική γραμμή τη δημοκρατία, ασκώντας άλλοτε κριτική και άλλοτε σιωπηρή στάση στα αυταρχικά καθεστώτα. Η εκλογή ενός Βορειοαμερικανού Πάπα δεν είναι άσχετη με την πολιτική του Τράμπ και του «τραμπισμού», η οποία επηρεάζει τον κόσμο ολόκληρο. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κυρίως μετά τη Β΄ Βατικανή Σύνοδο έχει πλέον αποδεχθεί τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα ως απαραίτητα πολιτικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής. Άλλωστε, η δημοκρατία εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κατά την εποχή της ύστερης νεωτερικότητας, της οποίας οι πιστοί δεν  ζουν  στις κλειστές αυτοκρατορίες του Μεσαίωνα ή στα έθνη – κράτη της νεωτερικότητας, αλλά στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, πέρα από ορισμένες θρησκευτικά ομοιογενείς χώρες, έχει πλέον κοινότητες Καθολικών που διαβιούν ως θρησκευτικές και πολιτισμικές μειονότητες ανάμεσα σε άλλες θρησκευτικές κοινότητες στις σύγχρονες εκκοσμικευμένες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες ανά τον κόσμο.

Ο νέος Πάπας δήλωσε ότι, όπως είχε αποφασίσει ο Φραγκίσκος, σύντομα θα επισκεφθεί τον Οικουμενικό Πατριάρχη στην έδρα του στην Κωνσταντινούπολη για να μεταβούν από κοινού στη Νίκαια για να συνεορτάσουν τα 1700 χρόνια από τη διεξαγωγή της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου, στην οποία έλαβαν μέρος και πολλοί επίσκοποι από τη Δύση. Η κίνηση αυτή πέρα από ζήτημα εκκλησιαστικής διπλωματίας και αβρότητας μεταξύ των δύο Εκκλησιών θα αποτελέσει και ένα κρίσιμο σημείο για την επανεκκίνηση του θεολογικού διαλόγου. Ας μη λησμονούμε ότι τέτοιες συμβολικές κινήσεις μπορούν να προσδώσουν μεγαλύτερη δυναμική στον διάλογο των δύο Εκκλησιιών, όπως συνέβη μετά την άρση των αναθεμάτων του σχίσματος του 1054 από τους τότε προκαθημένους των δύο Εκκλησιών, τον Πάπα Παύλο τον 6ο και τον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα το 1965, ύστερα από αιώνες αντιπαλότητας, πολεμικής και απομόνωσης των δύο εκκλησιαστικών παραδόσεων Ανατολής και Δύσης.

Πέρα, όμως, από συμβολικές και τυπικές κινήσεις εκκλησιαστικής αβρότητας και διπλωματίας, μπορούμε να περιμένουμε κάποια ουσιαστικότερη προσέγγιση; Θεωρούμε πάντως ότι το ζήτημα της συνοδικότητας και του πρωτείου στην Εκκλησία τόσο στον σύγχρονο διάλογο όσο και στις σύγχρονες συνθήκες ζωής και επικοινωνίας των χριστιανικών Εκκλησιών θα κρίνει την πορεία των σχέσεων μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Το μοναρχικό πρωτείο του πάπα ως αλάθητου ηγέτη της παγκόσμιας Εκκλησίας δεν συμβιβάζεται με τη συνοδικότητα των κατά τόπους Εκκλησιών. Ούτε ασφαλώς το μοντέλο της Ουνίας μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη συμφιλίωση, τον διάλογο και την πορεία επανένωσης των δύο Εκκλησιών.  Οι δύο εκκλησιαστικές και θεολογικές παραδόσεις έχουν κάνει πολλά βήματα αλληλογνωριμίας και κατανόησης. Μάλιστα, η στροφή προς τις κοινές αρχέγονες πηγές της ενιαίας Εκκλησίας αφορά σήμερα και τη Ρωμαιοκαθολική και την Ορθόδοξη θεολογία. Ο 21ος αιώνας  μπορεί να δώσει βάσιμα ελπίδες για μια νέα εποχή στις σχέσεις των δύο Εκκλησιών και στην κοινή μαρτυρία τους στον σύγχρονο κόσμο και πολιτισμό.