Άρθρο Δ. Σκλήρη: Η θεσμική αρχή του Πάπα Φραγκίσκου

Η πρόσφατη κηδεία του Πάπα Φραγκίσκου, όπως έλαβε χώρα σύμφωνα με τη διαθήκη του, ήταν ανάλογη της βιοτής του. Επέλεξε να ταφεί στην παπική βασιλική Σάντα Μαρία Ματζόρε, σηματοδοτώντας μια επιστροφή στην πρωτοχριστιανική απλότητα, μακριά από το εντυπωσιακό μπαρόκ του Βατικανού.

Toυ Διονύσιου Σκλήρη*

Είναι η Εκκλησία που ο Πάπας Φραγκίσκος επισκεπτόταν κατά την αρχή και το τέλος κάθε αποστολικής περιοδείας του, καθώς και μετά από μακρές παραμονές του στο νοσοκομείο. Ο τάφος του φέρει μία μοναδική λέξη: «Φραγκίσκος». Τοποθετήθηκε κοντά στο παρεκκλήσιο του αποστόλου Παύλου, όπου βρίσκεται μια σημαντική εικόνα της Παναγίας ως σωτείρας του ρωμαϊκού λαού. Η εικόνα αυτή είχε μεταφερθεί το 2020 στο Βατικανό κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού, για μια προσευχητική υπέρβασή του. Κι αυτή πάντως η πλατεία του Αγίου Πέτρου είχε αλλάξει χαρακτήρα, από όταν ήλθε ο Πάπας Φραγκίσκος, καθώς φιλοξενούσε καλλιτεχνικές συνθέσεις με μετανάστες, πρόσφυγες, αλλά και Εβραίους του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που έφευγαν από τις ναζιστικές διώξεις, οι οποίες ολοκληρώθηκαν με το Ολοκαύτωμα, καθώς και Ινδιάνους ιθαγενείς. Κατά τον τρόπο αυτό, στον τόπο όπου είναι διάσημος για τις πολυτελείς μπαρόκ συνθέσεις του Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι χώρεσε το μήνυμα για τη συμπερίληψη των επισφαλών. Στην κηδεία του συμμετείχαν και κατώτεροι κληρικοί, όχι μόνο πατριάρχες και καρδινάλιοι, όπως συνηθιζόταν, ώστε να πραγματωθεί μια Εκκλησία από τα κάτω προς τα πάνω, μακριά από τον κληρικαλισμό. Στη Σάντα Μαρία Ματζόρε υποδέχθηκαν τον Πάπα φτωχοί, περιθωριακοί και εμπερίστατοι, καθώς και κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Πάπας είχε φέρει τη λειτουργική ζωή κοντά στους άστεγους και τους μετανάστες, όχι πάντα χωρίς αντιδράσεις. Το ταχυδρομείο του Βατικανού είχε μετατραπεί σε ιατρική κλινική για όσους δεν μπορούσαν να πάνε αλλού, λ.χ. για μετανάστες και αστέγους χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα, ενώ είχαν κατασκευαστεί και ξενώνες.

O Πάπας Φραγκίσκος δεν άλλαξε, -τουλάχιστον όχι θεαματικά-, τους θεσμούς ή τη δογματική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αλλά μετατόπισε τον τρόπο, τις εμφάσεις και τις προτεραιότητες της ποιμαντικής. Μεταξύ των θεσμικών αλλαγών που αφήνει ως παρακαταθήκη είναι η νέα κινητικότητα για μια συνοδική και όχι μοναρχική κατανόηση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, η οποία άρχισε το 2023 και θεωρείται ως η πλέον πρωτοποριακή θεολογία και πρακτική της συνοδικότητας μετά τη Δεύτερη Βατικάνεια Σύνοδο του 1962-1965. Με τις αλλαγές αυτές μειώνεται η μοναρχική κατανόηση του παπικού θεσμού, καθώς και ο κληρικαλισμός, δηλαδή η αντίληψη και η πρακτική ότι «Εκκλησία» είναι κυρίως οι κληρικοί. Ανοίγει ο δρόμος για μια θεσμική ανύψωση του ρόλου των γυναικών στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όχι με το να υπάρξουν γυναίκες-κληρικοί, όπως σε κάποιες προτεσταντικές ομολογίες, αλλά με το να συμμετέχουν οι γυναίκες περισσότερο και με τρόπο ορατό και διακεκριμένο σε αυτή τη νέα κληρικο-λαϊκή κατανόηση της συνοδικότητας. Επίσης, έφερε αλλαγές στους μηχανισμούς που ελέγχουν τις κακοποιήσεις για τις οποίες είναι υπαίτιοι κληρικοί. Πλέον τιμωρείται και η απλή συγκάλυψη, λ.χ. από επισκόπους, οι οποίοι καλύπτουν εμμέσως, ενώ υπάρχει θεσμική προώθηση της διαφάνειας και άρση δεσμών μυστικότητας που υπήρχαν παλαιότερα. Βεβαίως και οι δύο αλλαγές έμειναν εκκρεμείς, δεν εφαρμόστηκαν όσο θα προσδοκούσε κανείς και εναπόκειται στον επόμενο Πάπα να τις εμπεδώσει με τρόπο συνεπή και συστηματικό. Πάντως, ο Φραγκίσκος έκανε τη θεσμική αρχή.

Κατά τα άλλα, οι αλλαγές δεν έγιναν τόσο στους θεσμούς ή στη δογματική. Λ.χ. ως προς τα έμφυλα ζητήματα, ο Πάπας Φραγκίσκος επέμεινε σε μια παραδοσιακή θεολογία του γάμου, τονίζοντας ότι είναι σημαντική θεολογικώς η έμφυλη διαφορά και δεν πρέπει να καταργηθεί με τρόπο μεταμοντέρνο. Ταυτοχρόνως, όμως, διάνοιξε τη δυνατότητα να υπάρξει ποιμαντικός αυτοσχεδιασμός από τοπικές κοινότητες για το αν μπορεί να επευλογούνται εμμέσως ομόφυλα ζευγάρια, μία εξέλιξη που ήταν εν πολλοίς απρόσμενη. Η επευλόγηση αυτή βεβαίως δεν ισοδυναμεί με μυστήριο γάμου, ενώ ύστερα από μεγάλες αντιδράσεις το Βατικανό διευκρίνισε ότι επρόκειτο για μια ευλογία περισσότερο ατομική. Επίδειξη μεταμοντερνισμού ήταν πάντως ότι παπικό έγγραφο παρέπεμπε στην Donna Haraway, την πρωτοπόρο του cyborg φεμινισμού, η οποία τόνισε την υβριδικότητα μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, αλλά κατανοώντας αναλόγως και τις έμφυλες διαφορές. Κάτι παρόμοιο θα ήταν αδιανόητο σε άλλη εποχή.

Το ίδιο ισχύει και για άλλα θέματα: Λ.χ. ο γάμος παραμένει ένας, αλλά δόθηκαν μηνύματα μεγαλύτερης επιείκειας προς τους διαζευγμένους ως προς τη θεία μετάληψη. Είναι χαρακτηριστικό της νοοτροπίας του Φραγκίσκου ότι σε μία γυναίκα που διαμαρτυρόταν ότι δεν μπορούσε να μεταλάβει λόγω της μη απολύτως σωστής κανονικώς εγγάμου καταστάσεώς της, ο Φραγκίσκος τη συμβούλευσε απλώς να ενταχθεί σε μια άλλη τοπική κοινότητα που θα την αποδεχόταν, μια συμβουλή απρόσμενη από έναν Πάπα, η οποία επικυρώνει αυτό που γίνεται πρακτικά: Οι θεσμοί και η θεολογία είναι αυστηροί (ή συντηρητικοί κατά τους πιο φιλελεύθερους επικριτές) ως ένα μέτρο με το οποίο οι πιστοί συναισθάνονται την αμαρτία τους, αλλά στην ποιμαντική πράξη δίνεται ένα μήνυμα επιείκειας. Σε σχετικό παπικό έγγραφο του 2016, τονίζεται εν προκειμένω περισσότερο η σημασία της εξομολόγησης και της μετάνοιας.

Άλλωστε, όπως τόνισε ο Φραγκίσκος, αμαρτίες όπως η οικονομική εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων δεν λαμβάνουν ορατότητα έως τώρα, ενώ είναι κυρίως οι έμφυλες παρεκκλίσεις από την παραδοσιακή διδασκαλία που μονοπωλούν το διακριτό κανονικό ενδιαφέρον της Εκκλησίας. Αυτό άλλαξε επί Φραγκίσκου, όταν λ.χ. η καταδυνάστευση, ο εξουσιασμός, η οικονομική εκμετάλλευση, η αδιαφορία για την οικολογική καταστροφή του πλανήτη ή για τον θάνατο άλλων ανθρώπων, όπως μεταναστών και προσφύγων ή θυμάτων πολέμου, ήρθε στο προσκήνιο. Για τους μετανάστες τόνισε ότι μια παράτυπη συνθήκη τους δεν μπορεί να ταυτιστεί σε καμία περίπτωση με την εγκληματικότητα. Εμβληματική ήταν, εξάλλου, η περίφημη δήλωσή του «ποιος είμαι εγώ για να κρίνω;», όταν είχε τεθεί το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας, με την οποία άλλαξε ριζικά το παπικό λειτούργημα, που εν πολλοίς στηρίζεται στη δυνατότητα αποφασιστικής κρίσης. Αν ο αναμάρτητος Χριστός είχε πει «ουδέ εγώ σε κατακρίνω», τότε και ο θνητός αλλά περιβεβλημένος με αλάθητο, όταν δογματίζει ex cathedra, εκπρόσωπός του επί της γης κατά τη ρωμαιοκαθολική όψιμη κατανόηση, πλέον αρνήθηκε τη λειτουργία της κατακρίσεως. Βεβαίως, οι θνητοί εκπρόσωποι δεν είναι αναμάρτητοι και για αυτό η άρνηση κατάκρισης ενέχει και ένα στοιχείο προσωπικής ταπεινοφροσύνης που διαφέρει από την αυτοσυνειδησία πλήρους αναμαρτησίας που έχει ο Χριστός ως έσχατος Θεάνθρωπος-Κριτής. Την ίδια στιγμή αξίζει να σημειωθεί ότι παρά την έμφασή του στη συνοδικότητα, στην πράξη ο Πάπας εξέδωσε 75 έγγραφα motu proprio, δηλαδή οικεία βουλήσει, χωρίς να έχουν ζητηθεί ή να έχει προκύψει συλλογικώς, έναντι μόλις 13 του Πάπα Βενέδικτου, ο οποίος θεωρείται πολύ περισσότερο συντηρητικός. Κατά τη διοίκηση, ο Πάπας Φραγκίσκος υπήρξε συγκεντρωτικός, ίσως λόγω φόβου σχισμάτων ή αποκλίσεων, παρά τη νέα έμφαση στη συνοδικότητα.

Σε κάθε περίπτωση, σε μια εποχή όπου ο επίσης Ρωμαιοκαθολικός και επίσης χαρισματικός αυτοβιογράφος, Τζέι Ντι Βανς, ένας από τους τελευταίους ανθρώπους που συναντήθηκε με τον Πάπα, σμιλεύει μία σύγχρονη ρωμαιοκαθολική ταυτότητα βασιζόμενη στη μνησικακία, -την πεμπτουσία του χριστιανισμού κατά τον φιλόσοφο Φρίντριχ Νίτσε-, ο Φραγκίσκος επέμεινε στην αρχέγονη διδασκαλία του Χριστιανισμού για το πώς να μεταμορφώνουμε τη μνησικακία σε αγάπη. Και αυτός ο ανοικτός χριστιανισμός της αγάπης και της χαράς είναι η σημαντικότερη πνευματική κληροδότησή του προς το μέλλον.

*Διδάσκων Φιλοσοφίας στη Θεολογική Σχολή Αθηνών