Ανάλυση: Το αβέβαιο μέλλον της κληρονομιάς του Πάπα Φραγκίσκου

Σε μια εποχή που η Καθολική Εκκλησία δοκιμάζεται από κρίσεις αξιοπιστίας, θεσμική κόπωση και έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, η παρουσία του Πάπα Φραγκίσκου υπήρξε ένα σημείο αναφοράς – ίσως το τελευταίο μεγάλο ανάχωμα ενάντια στην πλήρη αδράνεια. Από την εκλογή του το 2013, ο Αργεντινός ποντίφικας έθεσε σε κίνηση μια μεταρρυθμιστική διαδικασία που στόχο είχε όχι μόνο τον εκσυγχρονισμό του θεσμού, αλλά και την επιστροφή του στο ευαγγελικό μήνυμα της φροντίδας για τον αδύναμο. Με κοινωνικό προσανατολισμό, θεολογική τόλμη και μια προκλητικά απλή προσωπική ζωή, ο Φραγκίσκος συγκέντρωσε θαυμασμό και μίσος, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις εντός κι εκτός του Βατικανού και έγινε στόχος ενός οργανωμένου αντικληρικού συντηρητισμού με επίκεντρο τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Σπύρος Σιδέρης

Τώρα, το μέλλον της Εκκλησίας κρέμεται από μια λεπτή κλωστή: Θα συνεχιστεί το έργο του ή θα επιστρέψει το Βατικανό στις σκιές του παρελθόντος;

Ο Φραγκίσκος δεν υπήρξε ποτέ ένας συνηθισμένος Πάπας. Υπήρξε οραματιστής, ριζοσπάστης, και για πολλούς… ανεπιθύμητος. Η μεταρρυθμιστική του καταιγίδα τάραξε τα λιμνάζοντα νερά της Εκκλησίας και τον έφερε αντιμέτωπο όχι μόνο με τους συντηρητικούς εντός του Βατικανού, αλλά και με την παγκόσμια ακροδεξιά που είδε στο πρόσωπό του έναν επικίνδυνο «σύμμαχο των αδυνάμων».

• Η αγωνία για την επόμενη ημέρα είναι εύλογη: Θα συνεχιστεί η πορεία που χάραξε ή θα επικρατήσει μια παλινδρόμηση στο θεσμικό σκοτάδι;

Η κληρονομιά του Φραγκίσκου είναι ταυτόχρονα θαρραλέα και ανολοκλήρωτη. Από τη στάση του υπέρ των φτωχών και των μεταναστών, μέχρι τις ιστορικές του δηλώσεις για τη συγκάλυψη των σεξουαλικών σκανδάλων, δεν φοβήθηκε να συγκρουστεί με το status quo. Η φράση του ότι «η αγάπη για τους φτωχούς είναι η ουσία του Ευαγγελίου» ίσως συνοψίζει όλη του την πορεία: μια πίστη βαθιά κοινωνική, αντίθετη στις ελιτίστικες ερμηνείες της θεολογίας και στις πολιτικές σκοπιμότητες.

Η διαμάχη του με τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ενδεικτική. Η ταύτιση μεγάλων τμημάτων της αμερικανικής Εκκλησίας με το ευαγγελικό υπερσυντηρητικό κίνημα τον κατέστησε στόχο.

• Κατηγορήθηκε ακόμη και για αίρεση, ενώ του επιτέθηκαν επειδή τάχθηκε κατά του πολέμου, υπέρ των Παλαιστινίων και υπέρ των μεταναστών. Κι όμως, δεν απάντησε ποτέ με οργή· μόνο με θλίψη. «Τους λυπάμαι», είπε για τους επικριτές του. «Οι καρδιές τους είναι γεμάτες μελαγχολία».

Ο Φραγκίσκος τόλμησε να πει δημόσια ότι ο Ιωάννης Παύλος Β΄ συγκάλυψε σκάνδαλα για δεκαετίες, ότι ο Γιόζεφ Ράτσινγκερ (μετέπειτα Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄) απέφυγε συνειδητά να τα αντιμετωπίσει. Σε μια Εκκλησία εθισμένη στη σιωπή και την υπεκφυγή, αυτή η στάση ήταν επαναστατική. Όμως η αλλαγή υπήρξε περισσότερο συμβολική παρά θεσμική – κι αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα που αφήνει πίσω του: Ήταν αρκετό;

Η παρουσία του στις παρυφές του κόσμου – από το Νότιο Σουδάν μέχρι τη Μογγολία – δεν ήταν απλώς συμβολική. Ήταν ένα ηχηρό μήνυμα ότι η Εκκλησία πρέπει να είναι δίπλα στους ξεχασμένους, όχι στους ισχυρούς. Η άρνησή του να επισκεφθεί χώρες όπως η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο, η απλότητά του στον θάνατο – ζητώντας ταφή εκτός του παπικού μαυσωλείου – όλα δείχνουν έναν Πάπα που δεν επιδίωξε ποτέ μεγαλεία.

• Και όμως, το εκτόπισμά του ήταν τεράστιο.

Η εκλογή του διαδόχου του γίνεται σε ένα κλίμα πόλωσης. Το Κολλέγιο των Καρδιναλίων είναι το πολυπληθέστερο στην ιστορία, με 71 εθνικότητες και βαθύ εσωτερικό διχασμό. Οι μεταρρυθμιστές, με επικεφαλής τον Ζαν-Κλωντ Ολερίκ και τον Μίκαελ Τσερνί, μοιάζουν να συνεχίζουν τη γραμμή του Φραγκίσκου. Απέναντί τους, όμως, οι συντηρητικοί – με προεξάρχοντες τους Τίμοθι Ντόλαν και Γκέρχαρντ Μύλλερ – επιθυμούν επιστροφή στην “κανονικότητα”. Η μάχη είναι σφοδρή, και η διαδικασία ίσως παραταθεί, καθώς κανένα μπλοκ δεν συγκεντρώνει από μόνο του τις απαραίτητες ψήφους.

Σε αυτή τη σύγκρουση δεν διακυβεύεται μόνο η τύχη της παπικής διαδοχής, αλλά η ίδια η ψυχή της Εκκλησίας. Θα είναι το Βατικανό ένας θεσμός της παρηγοριάς και της συμπόνιας για τον σύγχρονο κόσμο ή θα επιστρέψει στις εσωστρεφείς, αυταρχικές του καταβολές; Θα νικήσει η γραμμή της κοινωνικής εμπλοκής ή ο θεσμικός απομονωτισμός;

Ο Φραγκίσκος ήξερε ότι δεν θα τα κατάφερνε όλα. Αλλά φρόντισε να αφήσει ένα ισχυρό αποτύπωμα. Ό,τι ακολουθήσει θα κριθεί από τη δική του σκιά – και από το αν η Εκκλησία θα αντέξει να προχωρήσει σε αυτό που ξεκίνησε, ή αν θα φοβηθεί και θα γυρίσει πίσω. Οι επόμενες εβδομάδες θα δείξουν αν η ιστορία θα γράψει συνέχιση ή αναδίπλωση.